آشفتگی اقتصاد و تجارت در رابطه آشفته ایران و اروپا

فضای آشفته تجارت در ایران در نتیجه تحریم‌ها و عدم تمایل بانک‌های اروپایی به تامین مالی پروژه‌ها در ایران مانع از آن شد که بسیاری از شرکت‌ها توافق‌های پیشین را پیش ببرند. در نتیجه این تحولات، حجم تجارت دوجانبه خیلی کمتر از آن شد که انتظار می‌رفت.
با خروج واشنگتن از توافق در ماه می ۲۰۱۸ و اعمال مجدد تحریم‌ها تا ماه نوامبر همان سال، رویکرد اتحادیه اروپا در تلاش برای اجرای برجام ناموفق ماند، چرا که تحریم‌های مختلف ایالات متحده به طور موثر مانع از هرگونه فعالیت اقتصادی شرکت‌های اروپایی در ایران شدند.
آنچه «تحریم‌های اولیه» خوانده می‌شود، شرکت‌های آمریکایی از جمله بانک‌ها را از انجام تقریبا هر تجارت غیر بشردوستانه‌ای با ایران و به ویژه هر نوع رابطه تجاری با سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بازمی‌دارد، اما مهم‌تر آنکه «تحریم‌های ثانویه» شرکت‌های کشورهای ثالث- از اروپا گرفته تا هند، کره جنوبی و ژاپن- را در صورت عدم توقف تعاملات با ایران به مواجهه با جریمه‌های قابل توجه یا ممنوعیت دسترسی به بازار ایالات متحده تهدید می‌کند. از این رو، آنچه «دوره گرم شدن» روابط شرکت‌های اروپایی با همتایان ایرانی تلقی می‌شد، خیلی سریع سرد شد.
انتظارات برآورده نشده: تجارت اتحادیه
اروپا- ایران پس از توافق هسته‌ای
شرکت‌های اروپایی که برای از سرگیری روابط تجاری خود با ایران در تلاش بودند، در سال‌های ترامپ فراز و نشیب‌های زیادی را پشت سر گذاشتند. آغاز اجرای برجام در ژانویه ۲۰۱۶ با شور و شوق شرکت‌های مایل به بهره‌برداری از بازار رها شده ایران و همچنین شرکت‌های مایل به «جویندگی طلا» در محل تلاقی شرق و غرب همراه شد. مقامات اروپایی حتی توافق هسته‌ای را آغاز دوره جدیدی از همکاری اتحادیه اروپا و ایران توصیف کردند. با این حال، وقتی شرکت‌ها فهمیدند که تحریم‌های اولیه ایالات متحده همچنان روی کاغذ باقی مانده و بر انتقال مالی تاثیر می‌گذارد، هیجان اولیه فرونشست. لغو تحریم‌های هسته‌ای سازمان ملل، اتحادیه اروپا و ایالات متحده عملا به شروع تجارت منجر نشد چون اقدامات ایالات متحده علیه پولشویی و تامین مالی تروریسم همچنان در جریان بوده‌اند.
ضربه دیگر به روابط تجاری ایران- اروپا در نوامبر ۲۰۱۶ و زمانی رخ داد که ترامپ، منتقد پرسروصدای برجام، در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا پیروز شد و اولین سالگرد اجرای توافق در ژانویه ۲۰۱۷ که تنها چند روز پیش از مراسم تحلیف بود را نامیمون کرد. شک و تردید درباره آینده توافق آغاز شده بود و طولی نکشید تا ترامپ خطوط حیاتی آن را قطع کرد. اگرچه توافق نمرده، اما هنوز (به رغم تلاش‌های اروپا و دولت جدید بایدن) زنده نشده است.
اعداد و ارقام این مساله را به خوبی نشان می‌دهند: از زمان ریاست‌جمهوری حسن روحانی و امضای توافق موقت در سال ۲۰۱۳، تجارت اتحادیه اروپا با ایران به طور قابل‌توجهی افزایش یافت و در سال ۲۰۱۶ به ۷/ ۱۳ میلیارد یورو رسید که تقریبا دو برابر بیشتر از سال پیش از آن بود. با این حال، حجم تجارت دوجانبه در ۲۰۱۶ تنها نصف ارزش آن در ۲۰۱۱ (پیش از شروع جنجال برنامه هسته‌ای ایران) بود. در ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ تجارت سالانه دوجانبه به حدود ۲۰ میلیارد یورو رسید که نشان می‌دهد به محض خروج آمریکا از برجام، رشد تجارت اتحادیه اروپا و ایران متوقف شد.
تلاش‌های اتحادیه اروپا برای تحقق وعده‌های برجام
اتحادیه اروپا مشتاق بود از برجام به عنوان پله‌ای برای توسعه روابط با ایران استفاده کند. بروکسل و بیشتر پایتخت‌های کشورهای عضو اتحادیه اروپا به تهران به چشم یک بازیگر اصلی در خاورمیانه می‌نگرند که تعامل با آن ضروری است. از این رو، هدف اولیه اتحادیه اروپا افزایش روابط اقتصادی با ایران نیست، بلکه همکاری در زمینه تهدیدهای امنیتی، مسائل مربوط به انرژی و چالش‌های مهاجرت است. این مساله در ایجاد گروه ویژه اتحادیه اروپا در امور ایران که بر اجرای برجام نظارت دارد، روابط دوجانبه اتحادیه اروپا با ایران را توسعه می‌دهد و در سیاست‌ها برای ارتقای همکاری‌های منطقه‌ای مشارکت دارد، منعکس شده است. بدین ترتیب، اتحادیه اروپا پس از امضای توافق هسته‌ای هدف توسعه یک دستورکار گسترده و جامع برای همکاری‌های دوجانبه با ایران را دنبال می‌کرد. چنین مشارکتی باید «روابط اقتصادی، انرژی، محیط زیست، مهاجرت، مواد مخدر، کمک‌های بشردوستانه، حمل و نقل، حفاظت مدنی، علوم و همکاری‌های هسته‌ای غیرنظامی و همچنین فرهنگ» را شامل می‌شد. پارلمان اروپایی در همین راستا در سال ۲۰۱۶ با تصویب قطعنامه‌ای، چارچوب «استراتژی اتحادیه اروپا در قبال ایران پس از توافق هسته‌ای» را تشریح کرد که مبتنی بر اجرای مستمر و کامل برجام به عنوان بستر اصلی توسعه بیشتر روابط اتحادیه اروپا و ایران بود. با اجرای برجام، چند توافق مهم بین شرکت‌های اروپایی و ایرانی شکل گرفت. ایران به مشتریان اروپایی نفت صادر می‌کرد و شرکت‌های اتحادیه اروپا به ایران ماشین آلات، مواد شیمیایی و سایر محصولات صنعتی می‌فروختند. یکی از معاملات تجاری که اهمیت سیاسی فراوانی داشت، قرارداد توتال برای توسعه میدان گازی پارس جنوبی به طور مشترک با شرکت ملی نفت چین و پتروپارس ایران بود. خودروسازی‌های فرانسوی پژو و رنو هم سرمایه‌گذاری‌ها برای راه‌اندازی خطوط تولید در ایران را افزایش دادند و رقیب آلمانی آنها، فولکس واگن، پس از ۱۷ سال وقفه به بازار ایران بازگشت. نوعی تمرکز ویژه بر انرژی‌های تجدیدپذیر نیز وجود داشت. کمیسر اقدامات اقلیمی و انرژی اروپا در آوریل ۲۰۱۷ به ایران سفر و در اولین مجمع تجاری ایران- اتحادیه اروپا برای انرژی پایدار شرکت کرد. این مجمع فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای انرژی‌های تجدیدپذیر، بهره‌وری انرژی و صرفه‌جویی انرژی در ایران را فراهم آورد. صندوق سرمایه‌گذاری انگلیسی «کوئِرکِس» روی ساخت یک نیروگاه خورشیدی ۶۰۰ مگاواتی به ارزش ۵۰۰ میلیون یورو سرمایه‌گذاری کرد که ششمین پروژه بزرگ جهانی از نظر سرمایه‌گذاری قلمداد می‌شد. شرکت اتریشی «بنفیت اند سولار» قراردادی به ارزش ۱۰۰ میلیون دلار آمریکا برای ساخت چهار نیروگاه خورشیدی با ظرفیت ترکیبی ۷۰ مگاوات در جنوب ایران و شرکت نروژی «ساگا انرژی» قراردادی برای سرمایه‌گذاری ۵/ ۲ میلیارد یورویی در ایران طی ۵ سال امضا کردند. به گزارش بنیاد مطالعات مترقی اروپایی و به نقل از کورنلیوس آدِبار، با توجه به غیبت بانک‌های درجه اول جهانی در کل دوره «گرم شدن» روابط با ایران، تامین مالی پروژه‌های بزرگ به ویژه در بخش نفت و گاز حتی قبل از اعمال مجدد تحریم‌ها توسط ایالات متحده در نوامبر ۲۰۱۸، هم مشکل بود. استفاده غیرمتعارف توتال از ذخایر نقدی برای تامین مالی پروژه گاز خلیج فارس حاکی از همین مشکلات در یافتن بانک‌های بین‌المللی برای تحقق سرمایه‌گذاری‌های کلان در ایران بود. این روند تامین و انتقال سرمایه با تحریم‌های آمریکا تشدید شد، اما موانع در مسیر تجارت اروپایی با ایران به اقدامات ایالات متحده در آن سوی اقیانوس اطلس محدود نبوده و دلایل دیگری هم داشته است.