بی‌برنامگی در تعیین حرایم آثار تاریخی

نادر نینوایی- یکی از چالش‌های اصلی بسیاری از بناها و محوطه‌های تاریخی ایران مشخص نبودن عرصه و حریم آنهاست. همین مساله باعث شده در گوشه‌و‌کنار کشور شاهد ساخت‌و‌سازها و انجام پروژه‌های عمرانی باشیم که حرایم آثار تاریخی را با مخاطره مواجه کرده است.
برخی خیابان‌کشی‌ها در حریم بافت‌های تاریخی شهرها، ساخت کارخانه در حریم حفاظتی غار باستانی کرفتو و احداث چاه‌های کشاورزی و مرتفع‌سازی در نزدیکی برخی آثار تاریخی، از جمله چالش‌هایی بوده که در این سال‌ها گریبانگیر محوطه‌ها و بناهای تاریخی ایران شده است.
در سال‌های گذشته اما مساله تعیین عرصه و حریم آثار تاریخی تا حدودی روی کاغذ دنبال شده و حتی اینطور مقرر شده که هر استان هرساله تعداد مشخصی از آثارش را تعیین عرصه و حریم کند. با این همه مشخص نبودن اولویت‌ها در تعیین حرایم، بودجه‌های قطره‌چکانی و پاسخگو نبودن مدیران استانی درخصوص عملکردشان در این زمینه، در نهایت مانع پیشبرد اهداف و عملیاتی شدن ثبت حرایم شده است.
تعیین حرایم معطل تامین بودجه
محمد سپنجی، کارشناس حفظ و احیای بناهای تاریخی، درخصوص راهکار عبور از مشکلات متعدد موجود در زمینه تعیین حرایم آثار تاریخی به «جهان‌صنعت» گفت: با توجه به اینکه تمامی استان‌ها آثاری دارند که تعیین عرصه و حریم نشده‌اند، در مرحله اول باید بودجه‌ای را برای تامین حریم اختصاص دهند. می‌گویند که تعیین حریم یک بحث مطالعاتی است بنابراین برای این طرح مطالعاتی باید بودجه‌ای در نظر گرفت و به نسبت آثاری که استان‌ها دارند، به آنها مبالغی را از این بودجه اختصاص داد.
وی افزود: در استان آذربایجان ۸۷‌درصد آثار مربوط به محوطه‌های باستان‌شناسی بوده و ۱۳‌درصد آثار مربوط به بناهاست. در استان یزد اما ۹۵‌درصد آثار شامل بناها بوده و ۵‌درصد مشمول آثار و محوطه‌های باستان‌شناسی می‌شود. توجه داشته باشید که درخصوص بناها شاید با اختصاص بودجه‌های نه‌چندان زیاد امکان تعیین عرصه و حریم وجود داشته باشد، اما در مورد محوطه‌های باستان‌شناسی به سبب آنکه نیاز به گمانه‌زنی وجود دارد و باید نقشه‌برداری شود، بنابراین تعیین عرصه و حریم می‌تواند بسیار پرهزینه‌تر باشد.
در نتیجه اگر خواسته باشیم برای یک‌درصد آثار آذربایجان تعیین عرصه و حریم انجام دهیم از آثار انتخابی باید بیشتر آنها مربوط به تپه و محوطه‌های تاریخی باشد، اما برای تعیین حرایم آثار و محوطه‌های تاریخی در استان یزد باید اولویت را به بناهای تاریخی بدهیم و صرفا تعداد محدودی محوطه را تعیین حریم کنیم.
در نتیجه با توجه به هزینه‌بر بودن تعیین حرایم باستان‌شناسی نسبت به تعیین حرایم بناها، بنابراین باید بودجه تعیین حرایم آذربایجان به مراتب بیشتر از یزد باشد.
سپنجی خاطرنشان کرد: به نظرم در هر استان باید با توجه به تعداد و نوع آثار، اولویت‌گذاری و اختصاص بودجه برای تعیین عرصه و حریم آثار صورت گیرد.
لزوم پاسخگو کردن مدیران
واقعیت آن است تا زمانی که مدیران استانی اداره کل‌های میراث فرهنگی درخصوص تعیین حرایم آثار تاریخی حساس نبوده و در رابطه با عملکرد خود در این زمینه به وزارتخانه پاسخگو نباشند، در عمل نمی‌توان چندان به تعیین حرایم آثار تاریخی در کشور خوش‌بین بود. سپنجی ضمن تاکید بر لزوم پاسخگو کردن مسوولان استانی درخصوص تعیین حرایم آثار تاریخی گفت: به نظرم لازم است با توجه به داشته‌ها و البته نوع آثار، درخصوص تعداد آثاری که باید در طول یک‌سال در هر استان تعیین حریم شود، تصمیم‌گیری کنیم و سپس در انتهای سال از مدیران استانی بخواهیم میزان کار انجام‌شده در زمینه تعیین حرایم آثار را به صورت مشخص و با تکیه به آمار بیان کرده و درخصوص عملکرد خود پاسخگو باشند. وی افزود: در حال حاضر شاهد آن هستیم که برخی استان‌ها در طول سالیان متمادی هیچ کاری را برای تعیین حریم آثار تاریخی خود انجام نمی‌دهند. پرسشی که اینجا مطرح می‌شود این است که مگر دفتر ثبت حریم این آمار را ندارد، پس چرا واکنشی به این بی‌توجهی به ثبت حرایم نشان نمی‌دهد. متاسفانه بدون اولویت‌بندی و اشاره به نوع اثر اعلام کرده‌اند که هر استان باید سه یا چهار اثر را سالانه تعیین عرصه و حریم کند. چنانچه استان بوشهر با همین متر و معیار عمل می‌کرد باید در 19سال گذشته ۵۷ اثر را تعیین عرصه و حریم می‌کرد اما در این 19سال هیچ اثری در این استان تعیین عرصه و حریم نشده است. درواقع در صورت تحقق تعیین حریم تعداد آثار مشخص‌شده، باید استان بوشهر در این مدت یک‌ششم کل آثار تاریخی‌اش تعیین عرصه و حریم می‌شد.
اهمیت تامین اعتبار با توجه به نوع آثار
این پژوهشگر میراث فرهنگی ضمن تاکید بر اهمیت تامین اعتبار با توجه به نوع آثاری که قرار است تعیین حریم شوند، ابراز داشت: باید با توجه به تعداد آثار هر استان و نوع آثار آن استان، تامین اعتبار لازم جهت تعیین حرایم صورت گیرد. یعنی به مدیر استانی اعلام شود با توجه به اینکه این تعداد از آثار استان شما مربوط به محوطه‌های باستان‌شناسی یا بناها و سازه‌های معماری است، اعتبار مشخصی برای تعیین حرایم در نظر
گرفته می‌شود.
وی افزود: البته نباید اقدامات برای تعیین حرایم آثار صرفا به اعلام برنامه محدود شود و لازم است در صورتی که مدیران استانی در انجام وظایف خود در این حوزه کوتاهی کنند، برخورد مقتضی با آنها صورت گیرد. به‌نظرم یکی از بزرگ‌ترین مشکلات کنونی وزارت میراث فرهنگی این است که مدیران استانی، بیشتر از سوی مقام‌های استانی تعیین می‌شوند و همین امر معضلی جدی برای حوزه میراث فرهنگی است.
این پژوهشگر ادامه داد: توجه داشته باشید که اگر تعیین حرایم آثار تاریخی انجام شود، دست شهرداران برای انجام پروژه‌هایی که حرایم آثار تاریخی را مخدوش می‌کند، تا حدودی بسته می‌شود. البته این موضوع لااقل در مورد شهردار تهران صدق نمی‌کند، چراکه هرکجا را که می‌خواهد خراب کرده یا مجوز برای تخریب صادر می‌کند؛ نمونه آن هم مساله‌ای است که برای اثر ثبت‌شده واقع در محله سنگلج به‌وجود آورده‌اند و شهرداری خودش به خودش مجوز تخریب و ساخت‌و‌ساز داده و مشخص نیست که ملاک عمل چه بوده است.
اهمیت حفاظت از حرایم
این پژوهشگر با تاکید بر اینکه صرفا تعیین حرایم درخصوص آثار تاریخی کافی نیست، گفت: فقط اینکه تعیین حریم‌ها انجام شود نیز به تنهایی اکتفا نمی‌کند و باید شرایط حفاظتی مطلوب برای محافظت از حرایم آثار تاریخی مهیا شود.
وی افزود: با وجود این، متاسفانه در این زمینه نیز فاقد برنامه جامع هستیم و با داشته‌ها و خواست‌های خود به شکل صحیح آشنا نیستیم. در نهایت به نظرم اینکه صرفا هر استان سالانه، سه یا چهار اثر را تعیین عرصه و حریم کند، گواهی بر بی‌برنامگی موجود است.