روزهای خوش سینمای ایران بازمی‌گردد؟

بعد از موفقیت‌های پی در پی فیلم‌های اصغر فرهادی در جشنواره‌های بین‌المللی، چند سالی است که دیگر فیلم‌های ایرانی درخشش چندانی در جشنواره‌های خارجی را تجربه نکرده‌اند.
برخی معتقدند شرایط خاص سیاسی آن روزها فیلم‌های فرهادی را بیشتر از آنچه که باید مورد توجه قرار داد و برخی دیگر کیفیت فیلم‌های او را دلیل موفقیت‌هایش می‌دانند. اما آنچه مشخص است حضور نه‌چندان موفق سینماگران ایرانی بعد از دیده شدن آثار فرهادی است.
در جدیدترین اتفاق اما فیلم «متری شیش و نیم» سعید روستایی در بخش افق‌ها در جشنواره ونیز پذیرفته شده است، رخدادی که می‌تواند بار دیگر سینمای ایران را در سطح جهانی مطرح کند.
در همین رابطه «آلبرتو باربارا»، دبیر جشنواره فیلم ونیز در یک نشست خبری در شهر رُم، فهرست فیلم‌های حاضر در بخش‌های مختلف این رویداد سینمایی را اعلام کرد.
جشنواره فیلم ونیز به عنوان قدیمی‌ترین جشنواره‌ سینمایی در چند سال اخیر نقش بسیار مهمی در فصل جوایز سینمایی داشته و از میان پنج فیلم برنده اسکار بهترین فیلم، سه فیلم در جشنواره ونیز اولین نمایش جهانی خود را تجربه کردند.
سال گذشته نیز فیلم «روما» به کارگردانی «آلفونسو کوارون» که موفق به کسب جوایز متعددی شد، ابتدا در جشنواره ونیز رونمایی و برنده شیر طلای بهترین فیلم این جشنواره شد.
«حقیقت» جدیدترین ساخته «هیرکازو کورئیدا» کارگردان مطرح ژاپنی فیلم افتتاحیه جشنواره فیلم ونیز امسال خواهد بود و فیلم ایتالیایی – آمریکایی «ارتداد پرتقال سوخته» (غیررقابتی) به کارگردانی «جوزپه کاپوتوندی» به عنوان فیلم اختتامیه جشنواره انتخاب
شده است.
از میان ۲۱ فیلم بخش رقابتی ونیز، تنها دو فیلم از کارگردانان زن شامل ساخته‌ کارگردان عربستانی «حیفا المنصور» و فیلم جدید «شنون مورفی» برای حضور در این بخش انتخاب شده‌اند. «متری شیش و نیم» به کارگردانی سعید روستایی تنها نماینده سینمای ایران در ونیز ۲۰۱۹ است.
فیلم‌های بخش رقابتی (نامزدهای شیر طلایی ونیز)
«حقیقت» به کارگردانی هیروکازو کورئیدا – فیلم افتتاحیه/ «کاندیدای عالی» به کارگردانی حیفا المنصور/ «درباره پایان‌ناپذیری» به کارگردانی روی‌اندرسون/ «شبکه زنبور» به کارگردانی اولیویه آسایاس/ «داستان ازدواج» به کارگردانی نوآ بامباک/ «میهمان افتخاری» به کارگردانی آتوم اگویان/ «به سوی ستارگان» به کارگردانی جیمز گری/ «قلمرو» به کارگردانی تیاگو گیدس/ «گلوریا موندی» به کارگردانی روبر گدیگیان/ «در انتظار بربرها» به کارگردانی کایرو گوئرا/ «اما» به کارگردانی «پابلو لارین»/ «داستانی شنبه» به کارگردانی «لو یه»/ «مارتین ادن» به کارگردانی «پیترو مارسلو»/ «مافیا دیگر چیز آن چیز گذشته نیست» به کارگردانی «فرانکو مارسکو»/ «پرنده رنگ‌شده» به کارگردانی «والا مارهول»/ «شهردار منطقه سانیتا» به کارگردانی «ماریو مارتونه»/ «دندان شیری» به کارگردانی «شنون مورفی»/ «جوکر» به کارگردانی «تاد فیلیپس»/ «اتهام» به کارگردانی «رومن پولانسکی»/ «رختشورخانه» به کارگردانی «استیون سودربرگ»/ «شماره ۷ چری لین» به کارگردانی «یونفان»
فیلم‌های بخش رقابتی افق‌ها
«متری شیش و نیم» به کارگردانی «سعید روستایی»/ «خون پلیکان» ساخته «کریستین گبه» – فیلم افتتاحیه/ «سفید و سفید» ساخته «تئو کورت»/ «روزهای شکوه من» ساخته «آنتونی د باری»/ «نِویا» ساخته «مونزیا دی استفانو»/ «غیرمردانه» ساخته «الویر هرمانوس»/ «حوا، مریم، عایشه» ساخته «صحرا کریمی»/ «ریالتو» ساخته «پیتر مکی برنز»/ «مرد مجرم» ساخته «دیمیتری مامولیا»/ «غول‌هایی که تنها هستند» ساخته «گریت پترسوون»/ «حکم» ساخته «ریموند ریبای گوتیرز»/ «زومیریکی» ساخته «اسکار آلگریا»/ «یک پسر» ساخته «مهدی ام. بارسوئی»/ «سایه آب» ساخته «ساسیداران سانول کومار»/ «تنها» ساخته «کارلو سیرونی»/ «مادر» ساخته «رودریگو سوروگویان»/ «بالن» ساخته «پما سدن»/ «آتلانتیس» ساخته «والنتین واسایونوویچ».
هفتاد و ششمین جشنواره فیلم ونیز به عنوان قدیمی‌ترین جشنواره سینمایی جهان از تاریخ ۲۸ آگوست تا ۷ سپتامبر (۶ تا ۱۶ شهریور) در ایتالیا برگزار می‌شود و امسال «لوکرشیا مارتل» کارگردان زن آرژانتینی به عنوان رییس هیات داوران بخش رقابتی حضور خواهد داشت.
«پدرو آلمادوار» کارگردان مطرح اسپانیایی و «جولی‌اندروز» بازیگر انگلیسی برنده اسکار نیز با دریافت شیر طلای افتخاری ونیز به پاس یک عمر دستاورد سینمایی مورد تقدیر قرار خواهند گرفت.
نگاهی به آثار ایرانی در ونیز
در طول هفتاد و پنج دوره گذشته جشنواره فیلم «ونیز»، سینماگران ایرانی با ۹۹ عنوان فیلم در ۳۳ دوره از ۷۵ دوره در این جشنواره حضور داشته‌اند که ۷۴ فیلم محصول سینمای ایران و ۲۵ فیلم محصول دیگر کشورها بوده‌ است. از ۷۴ فیلم محصول ایران، ۶۶ فیلم از محصولات رسمی و دارای مجوز بوده و تنها ۸ فیلم بدون مجوز به جشنواره ونیز راه پیدا کرده‌اند.
در جشنواره ونیز ۲۰۱۸ دو فیلم ایرانی «همچنان که می‌مُردم» به کارگردانی مصطفی سیاری و فیلم کوتاه «پاگرد» به کارگردانی محسن بنی‌هاشمی در بخش فیلم‌های کوتاه افق‌های جشنواره به نمایندگی از سینمای ایران شرکت داشتند.
همچنین فیلم «چراغ جادو» به کارگردانی امیر نادری و «رابطه خونی» به کارگردانی رامین بحرانی دو فیلمساز ایرانی نیز به نمایندگی از سینمای آمریکا در بخش غیررقابتی «سینما در باغ» حضور داشتند. علاوه بر این‌ها نسخه ترمیم شده فیلم «خشت و آینه» ساخته ابراهیم گلستان نیز مهمان بخش کلاسیک ونیز بود.
در ادامه بخشی از تاریخچه حضور سینمای ایران در این رویداد سینمایی را براساس اطلاعاتی که محمد اطبایی، کارشناس بین‌المللی سینمای ایران پیش‌تر در اختیار ایسنا قرار داده مرور می‌کنیم.
«حضور سینمای ایران در جشنواره فیلم ونیز با خبررسانی‌های نه‌چندان دقیقی در سال‌های پیش از انقلاب همراه بوده و نگارنده به همین منظور در دو سال مختلف به دفتر جشنواره در ونیز مراجعه و اسناد و مستندات فیلم‌های به نمایش درآمده در جشنواره را از ابتدا مورد مطالعه قرار داده تا تاریخچه حضور واقعی و دقیق سینمای ایران در جشنواره ونیز را ثبت کند.
سینما و سینماگران ایرانی از سال ۱۳۳۷ و با فیلم کوتاه «مینیاتورهای ایرانی» ساخته مصطفی فرزانه به عنوان محصول فرانسه در جشنواره فیلم ونیز حضور پیدا کردند. مصطفی فرزانه، نویسنده و سینماگر ۸۸ ساله ایرانی مقیم فرانسه که در ایران به واسطه ارتباط و کتاب‌هایش درباره صادق هدایت شناخته می‌شود، پدیده‌ای در تاریخ سینمای ایران محسوب می‌شود، چرا که وی تنها سینماگر ایرانی است که با نام فری فرزانه در سه جشنواره مهم کن، ونیز و لوکارنو، اولین حضور یک سینماگر ایرانی را با فیلم‌هایش رقم زده و پس از «مینیاتورهای ایرانی» در ونیز، فیلم «کورش کبیر» را در بخش مسابقه فیلم‌های کوتاه جشنواره فیلم کن در سال ۱۳۴۰ نمایش داد و بعد با فیلم «زن و حیوان» در سال ۱۳۴۱ در لوکارنو حضور داشت و جایزه بهترین فیلم کوتاه هنری را هم گرفت.
پس از فرزانه، ابراهیم گلستان حضور طولانی و موفقی در جشنواره فیلم ونیز داشت. فیلم «یک آتش» در سال ۱۳۴۰ به عنوان اولین محصول ایران در بخش فیلم‌های کوتاه ونیز به نمایش درآمد و اولین جایزه بین‌المللی تاریخ سینمای ایران، مدال برنز را دریافت کرد. ابراهیم گلستان در سال۱۳۴۱ با دو فیلم «خراب‌آباد» (ما آدمیم) و «موج، مرجان، خارا» که این دومی با کارگردانی مشترک آلن پندری است، در ونیز حضور داشت و بار دیگر مدال برنز جشنواره را برای «موج، مرجان، خارا» دریافت کرد. گلستان در سال ۱۳۴۳ با فیلم «مارلیک» جایزه شیر سن مارکو برای بهترین فیلم جغرافیایی، مردم‌شناسی و فولکلور را گرفت. ابراهیم گلستان بار دیگر در سال ۱۳۴۵ با فیلم «خرمن و بذر» در بخش فیلم‌های کوتاه ونیز حضور پیدا کرد.
اسناد جشنواره فیلم ونیز دال بر نمایش فیلمی با عنوان «فاجعه یک ملت» به کارگردانی صباح کریم و محصول ایران در سال ۱۳۴۷ می‌دهد که جست‌وجوهای نگارنده دال بر عراقی بودن این فیلمساز است و به احتمال قریب به یقین، دست‌اندرکاران جشنواره فیلم ونیز، عراق را به علت مشابهت نام دو کشور در لاتین، ایران ذکر کرده‌اند.
فیلم سینمایی «گاو» ساخته داریوش مهرجویی در سال ۱۳۵۰ در بخش خارج از مسابقه به نمایش درمی‌آید و به پدیده آن سال جشنواره تبدیل شده و جایزه فیپرشی (فدراسیون بین‌المللی منتقدان سینما) را نیز آن خود می‌سازد.
در همین سال، اسناد جشنواره نشان از نمایش فیلم دیگری از ایران با عنوان «زیارت مکه» در بخش فیلم‌های کوتاه دارد که نام کارگردان هم در این اسناد ذکر نشده است. نگارنده ابتدا گمان برد که شاید منظور، فیلم «خانه خدا» ساخته جلال مقدم است اما این فیلم ۹۰ دقیقه بوده و امکان نمایش در بخش فیلم‌های کوتاه را نداشته و توجه به سال تولید آن در ۱۳۴۵ (۱۹۶۱) بعید است جشنواره ونیز، فیلمی را پس از ۱۰ سال از تولید آن به نمایش بگذارد. با مشاوره با شماری از محققان سینمای مستند ایران، به فیلمی ساخته برادران امیدوار درباره حج رسیدیم که به هر روی، اطلاعات موجود در اسناد جشنواره ونیز برای حضور این فیلم هم کافی نبود.
غیبت ۱۰ ساله سینمای ایران در ونیز
سینمای ایران پس از ۱۰ سال غیبت در سال ۱۳۶۴ با فیلم «دونده» ساخته امیر نادری در بخش خارج از مسابقه جشنواره ونیز حضور پیدا کرد. پس از شش سال، فیلم «گروهبان» ساخته مسعود کیمیایی در سال ۱۳۷۰ در خارج از مسابقه به نمایش درآمد و امیر نادری در دومین حضور خود در ونیز، فیلم «منهتن از روی شماره» را در سال ۱۳۷۲ به عنوان محصول آمریکا در بخش «پنجرهای رو به تصاویر» به نمایش گذاشت.
نخستین سینماگر ایرانی بر مسند داوری ونیز
در پنجاه و دومین دوره جشنواره فیلم ونیز در سال ۱۳۷۴، عباس کیارستمی به عنوان نخستین سینماگر ایرانی بر مسند داوری بخش رسمی نشست و فیلم «دت یعنی دختر» ساخته ابوالفضل جلیلی در بخش مسابقه رسمی به نمایش درآمد و دو جایزه اوزله طلایی و جایزه یونیسف را کسب کرد.
نگارنده خاطره شیرینی از آن سال به یاد دارد که کیارستمی پیش از آغاز مراسم اختتامیه رو به جلیلی گفت: «امشب روی صحنه اختتامیه «ونیز» نام ابوالفضل و عباس گفته می‌شود.»
ابوالفضل جلیلی در سال بعد جشنواره ونیز (۱۳۷۵)، فیلم «یک داستان واقعی» را در بخش مسابقه به نمایش گذاشت و در پنجاهمین دوره جشنواره در سال ۱۳۷۶، رفیع پیتز، فیلم «فصل پنجم» را در بخش هفته منتقدان ارائه کرد.
محسن مخملباف هم سرانجام در سال ۱۳۷۷ با فیلم «سکوت» در بخش مسابقه ونیز حضور داشت و سه جایزه مدال طلای سنای ایتالیا، جایزه سینمای آینده بهترین فیلم رابطه انسان و طبیعت و تقدیرنامه جایزه سرجیوترازاتی را دریافت کرد.
سه جایزه‌ بزرگ ونیز برای فیلم‌های کیارستمی
عباس کیارستمی نیز پس از بیست و هفت سال بعد از نمایش فیلم کوتاه «نان و کوچه» در سال ۱۳۵۱، با فیلم «باد ما را خواهد برد» و در سال ۱۳۷۸ در بخش مسابقه رسمی ونیز حضور یافت و سه جایزه بزرگ هیات داوران، فیپرشی و هیات داوران جوان را به خود اختصاص داد. فیلم «باران و بومی» رخشان بنی‌اعتماد هم در بخش سرزمین‌های جدید به روی پرده رفت.
کدام سینماگر ایرانی رکورددار حضور در ونیز است؟
تاکنون ۵۹ سینماگر ایرانی در جشنواره ونیز فیلم داشته‌اند که امیر نادری و رامین بحرانی هر یک با هفت فیلم، عباس کیارستمی و ابراهیم گلستان با شش فیلم، ناصر تقوایی و محسن مخملباف هر یک با چهار فیلم، داریوش مهرجویی، ابوالفضل جلیلی، جعفر پناهی با سه فیلم، سهراب شهیدثالث، رخشان بنی‌اعتماد، مرضیه مشکینی، نادر تکمیل‌همایون، بابک پیامی، فریبرز کامکاری، حنا مخملباف، سامان سالور، شیرین نشاط، علی عسگری و وحید جلیلوند با دو فیلم و مصطفی فرزانه، هژیر داریوش، بهرام بیضایی، آربی آوانسیان، احمد فاروقی‌قاجار، هوشنگ شفتی، بهرام ری‌پور، منوچهر طیاب، مسعود کیمیایی، رفیع پیتز، میثم مخملباف، منیژه حکمت، ناصر رفایی، سمیرا مخملباف، مهرداد فرید، حسین طاهری، مجید مجیدی، مانیا اکبری، الهام حسین‌زاده، علی محمد قاسمی، بایرام فضلی، بهمن معتمدیان، علی کریم، مرجانه ساتراپی، مجتبی میرطهماسب، کیانوش عیاری، شهرام مکری، نیما جاویدی، بهمن قبادی، سیف‌الله صمدیان، آنا لیلی‌امانپور، پرویز شهبازی، کیوان کریمی و علیرضا خاتمی با یک فیلم بوده‌اند.