غروب خزر

گروه جامعه- ایجاد تغییرات اکولوژیک در مناطق مختلف کشور تبدیل به روندی عادی شده است. رودخانه‌ها خشکانده می‌شوند و بستر آنها تبدیل به اتوبان می‌شود. همان اتوبان‌ها و خیابان‌هایی که در مقابل روند عادی طبیعت حرفی برای گفتن ندارند. همین می‌شود که مردم مدام قربانی اشتباهات خود می‌شوند. وقتی رودخانه‌ای حیات خود را دوباره از مسیر قبل از سر می‌گیرد ما قربانی سیل می‌شویم. این در حالی است که ما قربانی تصمیم‌هایی می‌شویم که هیچ آگاهی‌ای از پشت پرده آنها نداریم. دریاچه ارومیه ناگهان با گذشت چند سال خود تبدیل به بحرانی زیست‌محیطی شد. حالا نوبت به دریاچه خزر رسیده است. بزرگ‌ترین دریاچه زنده در کره زمین در مسیر قربانی شدن است. نابودی دریاچه خزر نزدیک باشد یا دور، به هر روی تبدیل به محل جدل موافقان و مخالفان طرح انتقال آب این دریاچه به سمنان شده است.
مرگ خزر
احمد نبوی، مشاور سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست از مخالفان سرسخت انتقال آب دریاچه خزر به منطقه سمنان است. او این انتقال آب را مانند انفجار چرنوبیل می‌داند و معتقد است: «دریاچه خزر برخلاف دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها، بسته است و آزاد نیست بنابراین هر اتفاقی که در آن بیفتد به تغییر اکوسیستم منجر می‌شود. این حجم از آب برای انتقال باید تا ارتفاع ۲۳۰۰ متری پمپاژ شود که تاثیری مستقیم بر نابودی ماهی‌های خاویاری به جا خواهد گذاشت و شیلات خزر را نابود خواهد کرد. از سوی دیگر احتمال انتقال ماهی‌های مهاجم به فلات مرکزی وجود دارد که پیامدهای آن مورد بررسی قرار نگرفته است. اجرایی شدن این طرح، تاثیر مستقیم روی بنادر ما به جا خواهد گذاشت. آن زمان است که اگر روسیه یک سد جدید دیگر روی ولگا ایجاد کند، تبدیل شدن خزر به دریاچه ارومیه دور از ذهن نخواهد بود. بنادری که از جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و نظامی برای کشور ارزشمند هستند، خشک شده یا سطح آب به شدت پایین آمده و آنها را از دست خواهیم داد.»
به گفته مشاور سابق سازمان حفاظت محیط‌زیست «از ۱۸۰ کیلومتری که بناست آب خزر به سمنان برسد، ۱۴۰ کیلومتر آن در استان مازندران واقع شده است. انتقال آب از ۱۴۰ کیلومتر از استان مازندران همان‌گونه که آقای نصیر احمدی، رییس اداره دریایی مازندران، هم تخمین زده‌اند دست‌کم ۱۰۰ هکتار از جنگل‌های هیرکانی را نابود خواهد کرد. در حقیقت باید از ۱۰۰ هکتار دیگر جنگل‌های هیرکانی چشم بپوشیم. انتقال آب خزر به سمنان برای ایران از انفجار چرنوبیل شوروی سابق و یا انفجار مخازن مواد شیمیایی شرکت بوپال هند خطرناک‌تر است. اگر این طرح اجرا شد و به دنبال آن طی یکی دو سال آینده صنایع سنگین آب‌بر در استان سمنان به زمین نشستند بدانید که ذی‌نفعان این صنایع آب‌بر همان کسانی هستند که امروز با اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان موافقت کرده‌اند.»
هیچ راهی جز انتقال آب خزر به سمنان وجود ندارد
این در حالی است که مسعود تجریشی، معاون محیط‌زیست انسانی سازمان حفاظت محیط‌زیست در واکنش به انتقادات از تصویب طرح انتقال آب خزر به سمنان به بیان توضیحاتی پیرامون کارشناسی‌های انجام شده پرداخت و اظهار کرد: در سالیان گذشته بسیاری از طرح‌هایی که وزارت نیرو درباره سمنان در نظر گرفته هیچ کدام موفقیت‌آمیز نبوده به عبارت دیگر در این طرح‌ها کسانی که در مبدا بودند حاضر نشدند آب را به سمنان بدهند. در جمع‌بندی‌ای که وزارت نیرو حدود سه ماه پیش انجام داده اعلام کرده است که به لحاظ شرایط ناپایداری که هم‌اکنون برای سمنان وجود دارد هیچ راهی جز انتقال آب وجود ندارد بنابراین بررسی‌ها، محیط‌زیست باید جواب وزارت نیرو را طی دو ماه اعلام می‌کرد.
او در ادامه گفت: بر این اساس پنج کارگروه تشکیل شد تا برای انتقال آب خزر به سمنان به پنج موضوع بپردازند؛ موضوع اول تابلوی منابع و مصارف بود یعنی وزارت نیرو رسما اعلام کند که هیچ راهی جز انتقال آب برای سمنان وجود ندارد که این کارگروه تشکیل شد و نتیجه این شد و این کارگروه اعلام کرد طرح‌هایی که مد نظر ما بود به دلیل مشکلات اجتماعی بسیار زیادی که در مبدا دارد امکان‌پذیر نیست و بنابراین تنها راه انتقال آب از خزر به سمنان است.
همچنین تجریشی افزود: کارگروه مسائل اقتصادی نیز تشکیل شد که مسوولیت آن با دولت بود و در این کارگروه بحث شد که دولت به چه شکلی می‌تواند یک سرمایه‌گذار از بخش خصوصی برای اجرای این طرح بدون سرمایه‌گذاری از سوی دولت پیدا کند. بررسی مسائل اجتماعی اجرای این طرح را واگذار به دولت و استانداران کردیم که موضوع را مدیریت کنند. در بحث محیط‌زیست که توسط ما به آن پرداخته شد دو مساله اصلی داشتیم یکی مسیر انتقال آب و دیگری چگونگی برداشت آب از دریا که کارگروه‌ها را تشکیل دادیم و در نهایت موارد مربوط به مسیر انتقال آب از جمله اینکه پاک‌تراشی جنگل نباشد و تخریبی صورت نگیرد بررسی کردیم و مسیر پیشنهادی برای انتقال آب را معاونت محیط‌زیست طبیعی سازمان محیط‌زیست تایید کرد.
در طرح انتقال آب خزر به سمنان هیچ درختی قطع نمی‌شود
تجریشی همچنین افزود: در این طرح هیچ درختی قطع نمی‌شود و همان مسیر قبلی انتقال نفت را استفاده خواهیم کرد و اگر نتوانیم این شرط را اجرایی کنیم طرح لغو می‌شود که این مسائل شرط و شروط‌های اجرای این طرح است. در رابطه با برداشت از دریا هم یک مکان مورد توافق بود، ولی در عمق دریا اختلاف‌نظر وجود داشت که پروژه را زیر سوال نمی‌برد بلکه باید یکسری مدل‌های مشترک اجرایی شود. در میزان برداشت از عمق دریا چیزی حدود ۵ تا هفت متر مدنظر وزارت نیرو بود و مدنظر ما برداشت بالای ۱۰ تا ۲۰ متر بود که قرار شد ظرف یک ماه سر این موضع هم به توافق برسیم.
او در ادامه گفت: این طرح الزامات بسیاری دارد که وزارت نیرو تمام الزامات محیط‌زیستی را قبول کرده و فقط بحث نقطه آبگیری باقی مانده است. با اجرای این طرح هیچ مشکلی برای جنگل‌های هیرکانی به وجود نمی‌آید. در برخی از نقطه‌ها گفته شد که باید خط انتقال برق را داشته باشیم، ولی در این مورد هم وزارت نیرو تعهد داده است که خطوط انتقال و دکل برق نزند و این خطوط انتقال برق هم زیر زمین قرار بگیرد. الزامات بسیاری را بر این طرح بار کرده‌ایم که هزینه طرح را بالا می‌برد، ولی از نظر سازمان محیط‌زیست؛ محیط‌زیست ارجح بر هزینه است. سرمایه‌گذار این طرح هنوز مشخص نیست ولی وزارت نیرو تمام الزامات زیست‌محیطی مدنظر سازمان محیط‌زیست را قبول کرده است.
قولی که شکسته شد
اظهارات تجریشی در راستای ایجاد اعتماد بین فعالان محیط‌زیست کافی نیست. بی‌اعتمادی جامعه و فعالان محیط‌زیست نسبت به این موضوع از آنجایی است که به نظر می‌رسد این طرح تکرار ماجرای دریاچه ارومیه است. گویا قرار است مازندران نیز به درد و بیماری ارومیه گرفتار شود. محمد درویش، فعال محیط‌زیست، در تازه‌ترین مصاحبه خود که به ترس عیسی کلانتری از برکناری ریاست سازمان محیط‌زیست نیز اشاره کرده بود بر این باور بود که انتقال آب خزر به کویر مرکزی مخالف با تمام وعده‌هایی است که پیش‌تر سازمان محیط‌زیست به تشکل‌های مردم‌نهاد داده بود.
به گفته درویش طی جلسات و مذاکرات فشرده‌ای که کلانتری با اعضای شورای هماهنگی تشکل‌های مردم‌نهاد داشت، قول‌ داده بود که به علم احترام بگذارد و هر تصمیمی که کارگروه دفتر ارزیابی سازمان محیط‌زیست در این زمینه بگیرد، به آن گردن نهد. به همین دلیل هم تشکل‌های محیط‌زیستی خیال‌شان راحت بود که با توجه به رایزنی‌هایی که انجام دادند و دلایل علمی متعددی که علیه آن وجود دارد، این طرح اجرا نخواهد شد. چنین موضوعی مسبوق به سابقه نیست و واقعا تاریخی محسوب می‌شود.
این فشار در دولت قبلی هم به سازمان محیط‌زیست وارد شد اما معصومه ابتکار، رییس وقت این سازمان مشخصا اعلام کرد که از نظر دفتر ارزیابی‌اش پیروی می‌کند. به همین دلیل هم ابتکار برکنار شد. الان به نظر می‌رسد که کلانتری هم از ترس برکناری حاضر شده چنین خطای قانونی‌ای کند. بر اساس تبصره ۳ ماده ۶۶ آیین دادرسی، تشکل‌های مردم‌نهاد و فعالان محیط‌زیست اعلام
شکایت کرده‌اند.
سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور، صراحتا در بیانیه انجمن علمی جنگلبانی اعلام کرده که با اجرای این طرح ۳۹۹۷ درخت با قدمت ۵۰۰ ساله نابود خواهد شد. چنین تخریبی بی‌سابقه است.
شوخی محیط‌زیست با حیات کشور
نگرانی‌ها همچنان از این انتقال خطرناک ادامه دارد و سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز با جدیت اسرار بر بی‌خطر بودن عملکرد خود دارد. این سازمان در یک رشته توئیت ضمن بیان توضیحاتی درباره پروژه انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی از موضع مشاور وزیر نیرو انتقاد کرد. در رشته توئیت سازمان حفاظت محیط‌زیست آمده است: «درباره انتقال آب صراحتا وزارت نیرو کارفرما، پیمانکار و بهره‌بردار است. طبق قانون وزارت نیرو در هر محلی تشخیص داد که نیاز به انتقال آب وجود دارد، اقدام می‌کند. متولی و مجری انتقال آب خزر به سمنان هم وزارت نیرو است و این وزارتخانه هنوز تصمیم قطعی خود را نگرفته است. برای اینکه جنگل‌های هیرکانی شمال حداقل خسارت را ببیند باید لوله انتقال آب از حاشیه مسیر لوله گاز عبور کند که قبلا کشیده شده و نیاز به قطع درختان جدید نیست.»
در پایان این رشته توئیت آمده است: «اگرچه عوام‌گرایی و گرفتن ژست‌های روشنفکری این روزها مد شده است، از این منظر اگر مشاور محترم وزیر نیرو با این پروژه مخالف است، می‌توانند وزیر محترم را متقاعد کنند تا درخواست‌شان را پس بگیرند.» تشخیص سیاه و سفید در شرایط فعلی خیلی دشوار نیست. اسناد منتشر شده از سوی فعالان محیط‌زیست بیانگر آن است که در پی انتقال آب دریای خزر به سمنان باید شاهد موج تازه بحران‌های زیست محیطی باشیم. سازمان حفاظت از محیط‌زیست و وزارت نیرو در مقابل بر مواضع خود استوارند و دلیلی بر توقف این پروژه نمی‌بینند. نه تنها پروژه متوقف نشده، بلکه در بستر توئیتر بیانیه‌های سازمانی که انتظار می‌رود پشتیبان محیط‌زیست کشور باشد مخالفان این طرح را به شوخی روشنفکرنما معرفی کند.
شرایط کشور درباره مشکلات پیش آمده در محیط‌زیست تا جایی دستخوش بی‌توجهی شده که سازمانی دولتی، نگرانی برای چنین موضوعاتی را به سخره می‌گیرد. این روند را پیش از این پیرامون تصمیم‌گیری‌های خطرناکی که دریاچه ارومیه را با بحران مواجه کرد نیز شاهد بودیم. چند ماه گذشته یکی از عجیب‌ترین خبرهایی که مدام توسط چند خبرگزاری منتشر می‌شد حاکی از بهبود حاتل دریاچه ارومیه بود. حال آنکه دریاچه ارومیه به گفته کارشناسان محیط‌زیست به کما رفته و حال خوشی ندارد. در شرایط فعلی بیم آن می‌رود که همه خبرهای منتشر شده مبنی بر تغییر شرایط دریاچه ارومیه و بهبود وضعیت زیست‌محیطی منطقه آماده کردن فضای رسانه‌ای برای آغاز پروژه خطرناکی دیگر باشد.