فرصت‌سوزی‌های ایران

معصومه معظمی- آمریکایی‌ها بنا به توافق انجام‌شده با طالبان، حالا بعد از ۲۰ سال حضور نظامی، به طور رسمی خاک افغانستان را ترک کرده‌اند تا این سرزمین جولانگاه طالبان شود و در ازای حمایت و به قدرت رسیدن طالب، منابع معدنی و زیرزمینی افغانستان به عنوان غنیمت بین کشورهای توافق‌کننده غارت شود. قطر که نقش مهمی در تلاش‌های آمریکا برای خروج ده‌ها هزار تن از افغانستان داشت، حالا از این کشور خواسته تا به شکل‌گیری آینده افغانستان کمک کند چون هم با طالبان و هم با واشنگتن روابط خوبی دارد. اما ایران به عنوان کشور همسایه که مرز طولانی با افغانستان دارد به نظر می‌رسد مشغول فرصت‌سوزی است و هنوز تصمیم نگرفته در این باره به چه نحو عمل کند.
پس از خروج کامل نیروهای آمریکایی و تسلط کامل طالبان بر افغانستان به جز دره پنجشیر، کنترل فرودگاه کابل هم به دست طالبان افتاد و البته بمب‌گذاری در فرودگاه کابل، منجر به کشته شدن برخی نیروهای افغان و آمریکایی شد؛ امری که باعث شد ترکیه برای تامین امنیت فرودگاه کابل پیشقدم شود، اما بلال کریمی، یکی از سخنگوهای طالبان روز دوشنبه در گفت‌وگویی با خبرگزاری فرانسه اعلام کرد: «نیروهای ما و نیروهای ویژه طالبان قابلیت و توانایی کنترل فرودگاه را دارند و ما نیازی به کمک هیچ‌کس برای تامین امنیت و کنترل فرودگاه کابل نداریم.»
طالبان تصمیم‌گیرنده نیست
هر چند که به نظر می‌رسد طالبان دراین باره تصمیم‌گیرنده نیست و موظف است تن به خواسته کشورهایی بدهد که باعث به قدرت رسیدنش شده‌اند. روزنامه دیلی‌صباح در این باره، به نقل از ژان ایو لودریان، وزیر خارجه فرانسه که با شبکه دو تلویزیون فرانسه گفت‌وگو کرده است، نوشت: «قطعنامه شورای امنیت سازمان ملل درباره تضمین امنیت فرودگاه کابل باید اجرایی شود.
گفت‌وگوهایی با قطر و ترکیه مربوط به مدیریت این فرودگاه در دست انجام است. ما باید بخواهیم که دسترسی به این فرودگاه با امنیت صورت گیرد.»گفتنی است، خلوصی آکار، وزیر دفاع ترکیه و مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه این کشور روز یکشنبه درباره تحولات اخیر در افغانستان با خالد بن محمد بن عطیه وزیر دفاع و محمد بن عبدالرحمان آل ثانی، وزیر امور خارجه قطر به صورت مجازی دیدار و گفت‌و‌گو کردند. همچنین گفته شده که قطر درباره تامین کمک‌های فنی غیرنظامی به طالبان در فرودگاه کابل گفت‌وگو می‌کند و اعلام کرده که اولویتش احیای فعالیت‌های منظم فرودگاه و حفظ امنیت در تاسیسات آن است.علاوه بر اعلام آمادگی ترکیه، قطر نیز وارد عمل شد. قطر از جمله کشورهایی است که طالبان را در خاک خود جای داده بود و با بذل و بخشش و هزینه‌کرد دلارهای خود برای فرماندهان افغانستان، باعث شد بدون شلیک حتی یک گلوله خاک افغانستان به نکاح نیروهای طالبان دربیاید. حالا آنها متقاضی ساخت‌و‌ساز در افغانستان و راه‌اندازی فرودگاه کابل هستند.
ورود متخصصان قطری برای ساخت فرودگاه کابل
خبر آمد که یک هواپیمای قطری وارد فرودگاه بین‌المللی حامد کرزی شده است که حامل تیم فنی‌ای بوده که برای بحث در مورد ازسرگیری عملیات فرودگاه کابل به افغانستان آمده است. عباس استانکزی، معاون دفتر سیاسی طالبان در قطر خبر داد که یک تیم فنی از قطر، برای فعالیت دوباره فرودگاه کابل به افغانستان می‌آید. همچنین به نوشته روزنامه فرامنطقه‌ای القدس العربی، دفتر وزیر خارجه انگلیس اعلام کرد، دومینیک راب، وزیر خارجه این کشور روز پنجشنبه به دوحه سفر کرده تا درباره وضعیت افغانستان با شیخ تمیم بن حمد آل‌ثانی امیر قطر گفت‌وگو کند. وزارت خارجه انگلیس در بیانیه خود گفت: «موضوع راه‌اندازی مجدد فرودگاه کابل و ایجاد گذرگاه امن برای اتباع خارجی و افغان‌ها از طریق مرزهای زمینی در صدر دستور کار مذاکرات قرار دارد.»
فرصت‌ها و تهدیدهای ایران در افغانستان
نکته‌ای که وجود دارد اینکه چرا در شرایط پیش آمده که بخش قابل توجهی از کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای که حتی مثل ایران مرزهای زمینی طولانی با افغانستان ندارند به دنبال استفاده و بهره‌برداری از شرایط پیش‌آمده هستند و سعی در استفاده از فرصت‌های اقتصادی دارند اما ایران همچنان با تعلل و عدم تصمیم‌گیری در وقت مناسب، به دنبال فرصت‌سوزی است؟ از این رو درباره تهدیدها و فرصت‌های ایران و افغانستان در شرایط فعلی با کارشناسان به گفت‌وگو نشستیم.
طمع کشورها برای دست‌اندازی بر دو هزار میلیارد دلار ذخایر زیرزمینی افغانستان
پیرمحمد ملازهی کارشناس و تحلیلگر بین‌الملل در گفت‌وگو با «جهان‌صنعت» درباره فرصت‌سوزی‌های ایران برای حضور در افغانستان مثل سایر کشورها از جمله قطر برای بازسازی و فعالیت اقتصادی در این کشور اظهار کرد: «خبر آمده که قطر یک هواپیما حامل افراد کارشناس برای بازسازی فرودگاه کابل به افغانستان فرستاده است یا اینکه قصد آپارتمان‌سازی در افغانستان را دارد. این رفتارها بر این اساس است که هر کشوری طبق منافع ملی خود عمل می‌کند و در شرایط پیش‌آمده می‌کوشد از فرصت دست داده نهایت استفاده را ببرد. اما ایران همواره در این باره ضعیف عمل کرده است.»او ادامه داد: «قطر از عمده کشورهایی است که طالبان با دلار و پول‌پاشی آنها بدون کوچک‌ترین مقاومتی از سوی فرماندهان و نیروهای افغانستان به قدرت رسیدند. بنابراین قطر و ترکیه با توجه به نیازی که طالبان برای راه‌اندازی فرودگاه دارد، برای یکسری طرح‌های نان و آب‌دار در آینده و بازسازی افغانستان در حال برنامه‌ریزی و معامله هستند.»
ملازهی تاکید کرد: «البته پاکستان و عربستان سعودی نفوذ سنتی خود در میان طالبان و افغانستان را دارند و بخشی از دعواهای کشورها درباره ورود به افغانستان به اطلاعاتی برمی‌گردد که شرکت‌های آمریکایی‌ها درباره دو هزار میلیارد دلار ذخایر زیرزمینی افغانستان منتشر کرده‌اند.»
نگاه ایدئولوژیک به جای منافع ملی
این کارشناس و تحلیلگر مسائل بین‌الملل درباره تعلل ایران برای استفاده از این فرصت گفت: «ایرانی‌ها خیلی از مواقع منافع ملی را نادیده می‌گیرند و بیشتر ذهنیت ایدئولوژیک بر آن حاکم است. در معاملاتی که بین طالبان با آمریکا، روسیه، چین، پاکستان، عربستان، قطر و ترکیه ایجاد شد تا طالبان به قدرت برسد و آن ذخایر زیرزمینی را به عنوان پشتوانه توسعه قرار دادند تا غارت کنند، ایران از آن خود را بی‌بهره کرد.»
او توضیح داد: «ایران به عنوان کشور همسایه با افغانستان که البته منافع زیادی دارد عملا با حمایتی که از طالبان کرد نیروهای سنتی ازجمله شیعیان و فارسی زبانان همپیمان خود را از دست داد. طالب یک گروه ایدئولوژیک است که مناسباتش از نظر تاکتیکی با عربستان سعودی است و ایران اینجا دچار غفلت‌هایی شده است.»ملازهی تاکید کرد: «چینی‌ها، پاکستانی‌ها و ترکیه می‌خواهند بر اساس منافع ملی خود در معادن افغانستان فعال شوند و سهم ببرند اما ایران متاسفانه با وجودی که شرکت‌های خوبی در اختیار دارد و سرمایه و تکنولوژی هم در اختیارش است اما هنوز به دلیل کندی تصمیم‌گیری به این مقوله ورود نکرده است.»او با اشاره به فرصت‌های پیش روی ایران و بهره‌مندی از آنها در آینده تصریح کرد: «البته افغانستان در آینده نیازهای زیادی خواهد داشت و ایران از جمله کشورهایی است که می‌تواند نیازهای افغانستان را هم از لحاظ کالا و هم سوخت تامین کند. فرصت برای شرکت‌های ایرانی هم هست که بتوانند فعالیت کنند، اما استفاده از فرصت‌ها به این بستگی دارد که نگاه ایران به مسائل افغانستان چگونه باشد. آیا کمک خواهد کرد که یک توزیع قدرت در افغانستان صورت بگیرد که انحصار قدرت در دست طالبان نباشد، یا روی انحصار قدرت طالب متمرکز می‌شود. در این صورت در بلند‌مدت طالب با ایران دچار مشکل خواهد شد.»
ملازهی همچنین نیاز افغانستان به سیمان را از جمله فرصت‌های ایران دانست و گفت: «ایران باید به شکل فعال‌تری وارد شود خصوصا که در بازسازی افغانستان سیمان لازم است و کارخانه سیمان ایران نزدیک مرز است که هزینه حمل کمتری را برای آنها در بر دارد.»او همچنین افزود: «ایران انرژی دارد و افغانستان نیازمند سوخت و گاز است و می‌تواند برق لازم را از ایران تامین کند. بنابراین امکانات برای ایران بیش از سایر کشورها است چرا که قطر و ترکیه تنها از طریق راه هوایی با افغانستان مرتبط هستند اما ایران مرزهای زمینی مشترک طولانی با افغانستان دارد.»
این تحلیلگر مسائل خاورمیانه درباره دلایل فرصت‌سوزی ایرانیان گفت: «ساختار قدرت در ایران ایدئولوژیک است و تصمیم‌گیری بر اساس منافع ملی نیست و بسیار کند است. ضمن اینکه نهادهای تصمیم‌گیر درباره افغانستان در کشورمان پراکنده و گاه در تضاد با یکدیگر هستند.»
ایران شرایط اقتصادی قطر برای حضور در افغانستان را ندارد
اما محمدجواد جمالی‌نوبندگانی نایب رییس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم نظری برخلاف نظر ملازهی دارد. او درگفت‌وگو با «جهان‌صنعت» درباره فرودگاه‌سازی قطری‌ها در افغانستان گفت: «ممکن است قطری‌ها از نظر اقتصادی شرایطی را بیش از دیگر کشورها برای فرودگاه‌سازی در اختیار داشته باشند. یا شکل انتقال پول آنها بسیار راحت‌تر از ما انجام شود. آنها مثل کشور ما با این مشکلات مواجه نیستند که نه دلار داشته باشیم و نه اینکه بتوانیم به سادگی آن را انتقال دهیم.»
جمالی‌نوبندگانی درباره دلایل همراهی طالبان با قطری‌ها در ساخت فرودگاه کابل گفت: «البته هنوز دولت افغانستان تعیین نشده است و قطر چون از اول طالبان را به رسمیت شناخت و دفتر طالبان در قطر بود و با کمک آنها و آمریکایی‌ها طالبان به قدرت رسید، طالبان مدیون قطری‌ها هستند.
همچنین ترکیه هم چون عضو ناتو بوده است در ساخت فرودگاه کابل با قطر همکاری خواهد داشت.»
فرصت‌ها
عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس دهم هم فرصت و تهدیدهای پیش‌روی ایران را از زوایای دیگر بررسی کرد و گفت: «ما کشور همسایه افغانستان هستیم و افغانستان به دریا راه ندارد و ترانزیت از طریق ما و گمرک برایشان اهمیت دارد و کالاهای ساخت ایران طرفدارانی در کابل پیدا کرده است.
تشابه فرهنگی و زبانی و مذهبی داریم و می‌توانیم صادرات تکنولوژی و مهندسی را به آنجا داشته باشیم و صرفا صادرات مختص کالا نباشد. یعنی مهندسین ما در سدسازی و معادن و ساخت تونل‌ها مثل تاجیکستان با آنها همکاری کنند.»
تهدیدها
این نماینده پیشین مجلس درباره تهدیدات موجود هم اظهار کرد: «طالبان که برخی گروه‌های افراطی حقانی دارد تهدید جدی برای ایران هستند. همچنین آمریکایی‌ها و پاکستانی‌ها دنبال برگرداندن ترانزیت به پاکستان هستند و این نیز تهدید دیگر برای موقعیت ایران است.»
او رقابت برخی کشورهای منطقه از جمله قطر، ترکیه و پاکستان را تهدید دیگر برای ما دانست و همچنین تضعیف جایگاه دوستان ایران در حاکمیت آینده افغانستان از جمله تاجیک‌ها، زارعی‌ها، شیعیان و فارسی‌زبانان همپیمان ایران را تهدیدی جدی خواند.
جمالی تهدید بعدی را موج جدید پناهندگان افغان به ایران در صورت تشدید خشونت طالبان دانست و گفت: «علاوه بر آن سوءاستفاده ایدئولوژیک و اقدامات تروریستی در میان برخی پناهندگان افغان به ایران از دیگر خطرات است.»
با توجه به موارد گفته شده باید منتظر بود و دید که دولت جدید ایران و حاکمیت، چه رویکردی را در مواجهه با شرایط جدید افغانستان در پیش خواهد گرفت؟ آیا همچنان در تصمیم‌گیری دچار تعلل و کندی خواهد بود تا فرصت‌ها از دست بروند یا از شرایط ایجاد شده به نحو بهتری منتفع خواهد شد؟