مشارکت مردمی برای نجات قلعه ساسانی

نادر نینوایی- قلعه دختر آهار بنایی تاریخی به‌جا مانده از اوایل دوره ساسانی است که بر فراز قله آهار و در نزدیکی روستایی به همین نام قرار دارد. گذر زمان، ریزش برف و باران و حفر زمین از سوی سوداگران گنج اما این بنای تاریخی را در معرض تخریب کامل قرار داده بود. قرار‌گیری این بنای تاریخی در ارتفاع بالا و مشکل بودن انتقال مصالح و پرهزینه بودن انجام عملیات مرمتی اما مانع از رسیدگی مستمر به این بنا در طول سالیان گذشته شده بود.
یکی از مرمتگران شناخته‌شده کشور که دست برقضا کوهنورد هم بوده و از این بنا بازدید داشته است اما تصمیم می‌گیرد با مشارکت جامعه محلی خرابه‌های باقیمانده را مرمت کند. پس از انجام بازدیدهای فنی و با مشارکت گروهی از کوهنوردان، اهالی روستا و البته با حضور مرمتگران، مرمت این پروژه در سال۱۴۰۱ به پایان می‌رسد.
در حالی که انتظار می‌رفت این اقدام موجی از حمایت و تشویق را برانگیزد اما برخی نقدها درخصوص شیوه مرمت انجام شده، فضا را به سمت دیگری می‌برد و موجب ناراحتی و آزرده‌خاطر شدن مجریان می‌شود.
جایگاه قلعه دختر آهار و مطالعات پروژه
فرامرز پارسی مرمتگر بنای تاریخی قلعه دختر درخصوص شاخصه‌های این بنا و چگونگی مرمت آن به «جهان‌صنعت» گفت: بنای قلعه دختر باقیمانده از یک بنای نظامی یا به قول دکتر کریمیان آتشگاه در آبان ماه۱۴۰۰ توسط اینجانب مورد بازدید قرار گرفت و به دلیل اهمیت آنکه بنایی متعلق به دوره ساسانی و بلندترین طاق تاریخی ایران از سطح دریا بوده و خطر تخریب باقیمانده طاق تاریخی را تهدید می‌کرد، مورد مطالعات مرمتی قرار گرفت. این مطالعات با مجوز لازم از طرف میراث فرهنگی انجام شد.
وی افزود: به دلیل پیچیدگی و حجم بالای تخریب توسط پهپاد و دوربین مخصوص فتوگرامتری برد کوتاه انجام شده و نقشه سه بعدی آن ترسیم شد. با نمونه‌برداری از ملات‌ها و انجام آزماش xrd وxrf و براساس مطالعات تاریخی انجام شده توسط ماکسیم سیرو و دکتر کریمیان و با حضور باستان‌شناس و توجه به شواهد موجود در بنا و طرح ترسیمی ماکسیم سیرو که مورد تایید دکتر کریمیان نیز بوده طرح مرمت بنا تهیه و ترسیم شد. در تابستان سال۱۴۰۱ پس از تصویب طرح در میراث فرهنگی و دادن مجوز از طرف میراث فرهنگی تهران عملیات مرمت استحفاظی به شکل تزریق ملات گچ ویژه در داخل دیوارها و طاق‌ها و پرکردن گودال‌های ایجاد شده توسط جویندگان گنج، با سنگ و ملات گچ ویژه واترپروف با مقاومت فشاری حدود ۱۵‌مگاپاسکال انجام شد.
این مرمتگر خاطرنشان ساخت: تمامی مصالح و آب مورد نیاز توسط قاطر از پای کوه در مسیری نزدیک به دو ساعت کوهپیمایی به قله حمل شد و توسط نیروهای داوطلب این مرمت به انجام رسید. این مرحله از مرمت تا پایان مهرماه سال1401 به پایان رسید. در سال۱۴۰۲ عملیات مرمت تکمیلی براساس طرح‌های مصوب آغاز و با تکمیل دیوارها و تهیه قالب‌های طاق‌ها اجرا شدند. هر جا نیز که شواهد کافی نبود آن قسمت با چوب اجرا شد تا هم بازگشت‌پذیری مداخله امکان‌پذیر باشد و هم برای مخاطب قابل درک باشد. در سال۱۴۰۳ عملیات تکمیل نمای بنا براساس شواهد موجود در دیوار جنوبی انجام شد. خوشبختانه بخشی از نمای تاریخی هنوز در دیوار جنوبی قابل مشاهده بود و مرمت به پایان رسید.
اهمیت مرمت بنا و مشارکت جامعه محلی
یکی از دلایل مهم بودن مرمت انجام گرفته در قلعه دختر آهار مشارکت جامعه محلی در انجام این عملیات مرمتی است. پارسی، مرمتگر پروژه در این خصوص ابراز داشت: اهمیت این مرمت به مشارکت جامعه محلی و کوهنوردان و معماران و مرمتگران بود. هزینه مرمت تماما توسط مردم تامین شد و بالغ‌بر 3میلیارد تومان بود و مشارکت جامعه محلی نیز تضمینی است برای حفاظت از این بنا.
وی افزود: اینجانب در طول سه دوره مرمتی بنا، تقریبا تمام دو روز آخر هفته‌ها در محل پروژه حاضر بودم و به علاوه اینکه در موارد مهم یک هفته کامل در بنا مستقر بوده‌ام و در سایر موارد به صورت نوبتی یکی از مرمت‌کاران دفتر در بنا حضور داشتند و نیروی کارگری صرفا برای سنگ شکستن و ساختن ملات مورد استفاده قرار می‌گرفت. باید اذعان داشت که در این مدت بخش مهمی از بزرگان جامعه مرمتی از این فعالیت باخبر بودند و همواره اینجانب را تشویق می‌کردند.
لزوم قدرشناسی از مجریان و جامعه محلی
آنچه مسلم است بخش اعظمی از قلعه دختر آهار در طول سالیان فرو ریخته بود و هیچ بعید نبود در صورتی که مرمتگران با مشارکت جامعه محلی به داد آن نمی‌رسیدند تا همین امروز چیزی از آن باقی می‌ماند.
اگرچه باز بودن فضای نقد و نقادی یک امتیاز است که باید همواره از آن استقبال کرد اما باید به سوی دیگر ماجرا نیز نظر داشت و در موارد اینچنینی که مرمتگر و جامعه محلی با مشارکت یکدیگر بنایی را احیا می‌کنند، باید این اتفاق را به فال نیک کرد و با تشویق دو سوی ماجرا زمینه را برای افزایش یافتن اینگونه اقدامات فراهم آورد.
به هر روی خوب یا بد این یک واقعیت است که وزارت میراث فرهنگی توان تامین بودجه کافی برای مرمت تمام آثار تاریخی کشور را در اختیار ندارد و طبیعی است که در میان بحران ناترازی، گرانی دلار و افزایش قیمت مایحتاج عمومی و بحران اقتصادی و معیشتی جامعه، اولویت دولت و البته شاید بخش بزرگی از مردم معطوف به مسائل اقتصادی باشد و در این میانه میراث فرهنگی کمتر طرف توجه قرار بگیرد.
ایجاد انجمن خیرین میراث فرهنگی و دست به دامان شدن آنها برای نجات آثار تاریخی گویای وضعیت کنونی بودجه‌ای میراث فرهنگی کشور است و در این شرایط حمایت از اقدامات دلسوزانه برای احیا و نجات آثار تاریخی از سوی مرمتگران و جامعه محلی باید با نگاه مثبت نگریسته شود.
افزون بر این باید گوش شنوایی نیز برای شنیدن پاسخ به نقدهای مطرح شده وجود داشته باشد و در نهایت باید بپذیریم به هر روی یک سوی قضیه مرمتگر طرح است و آنطور که از پاسخ‌های او برمی‌آید، پروژه مرمت انجام شده با تکیه بر اصول مرمتی و در راستای حفاظت از بنا به انجام رسیده است.