آتش به جان تاریخ

بافت قدیمی شهر تهران زیر بار سنگین ساخت‌و‌سازهای سال‌های گذشته و به اصطلاح مدرنیته شهری از بین رفته است. محله‌هایی که روزی هویت و هسته اصلی تهران به حساب می‌آمدند کم‌کم نادیده گرفته شدند و ساختمان‌هایی که روزی هویت پایتخت را می‌ساختند رو به ویرانی رفتند.
میدان امام خمینی، لاله‌زار، میدان حسن‌آباد، بازار و دیگر محله‌های قدیمی شهر با تغییر هویت، یا تبدیل شدند به بافت فرسوده یا تغییر کاربری سرنوشت آنها را تغییر داد.
بسیاری از ساختمان‌ها و بناهای تاریخی تهران مخصوصا آنها که در حوالی منطقه ۱۲ قرار دارند در سال‌های گذشته تبدیل شده‌اند به انبار و کارگاه‌های تولیدی؛ ساختمان‌هایی فرسوده که هر لحظه ممکن است ویران شوند.
بعد از آتش‌سوزی پلاسکو و فرو ریختن آن، توجه‌ها نسبت به مقاوم‌سازی ساختمان‌های بافت فرسوده در مقابل حریق جلب شد. هرچند هیچ‌گاه این صحبت‌ها عملی نشد.
بارها دوستداران میراث فرهنگی و ‌NGOهای فعال در این حوزه به مسوولان ذی‌ربط هشدار دادند بناهای تاریخی و ساختمان‌های با‌ارزش شهر تهران، مخصوصا آنهایی که در مناطق مرکزی واقع شده‌اند، در مقابل آتش‌سوزی بی‌دفاع هستند؛ تذکری که از جانب مسوولان جدی گرفته نشد.
آنچه بر سر میدان «حسن‌آباد» آمده است، در انتظار باقی ساختمان‌های با‌ارزش پایتخت نیز هست؛ ساختمان‌هایی که شناسنامه تاریخی تهران‌اند.
تخریب سقف طبقه دوم بنا
محسن شیخ‌الاسلامی معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران در مورد خسارات وارده به بنای حسن‌آباد می‌گوید: هر چند هنوز آتش‌نشانی علت اصلی این اتفاق را مشخص نکرده است، اما آنچه که واضح است روی نمای جداره‌های اطراف میدان، پر از سیم و برق است که با یک جرقه و اتصال کوچک خطرساز می‌شوند. سیم گازی که کنار آن سیم برق است، نوری که هر روز در گرمای تابستان به آنها می‌خورد، هر کدام عاملی برای وقوع چنین آتش‌سوزی‌ای می‌توانند باشند، از سوی دیگر در طبقه بالای ساختمان این ضلع از میدان نیز انباری بوده که می‌توانسته قابل اشتعال باشد.
او با اشاره به اینکه طبقه دوم این ساختمان به طور کامل درگیر آتش شد، اظهار می‌کند: با وقوع این آتش‌سوزی، کار خاموش کردن آن از حدود ساعت ۲۱:۳۰ آغاز می‌شود و تا ساعت ۲۴ که به میدان رسیدم، نیروهای آتش‌نشانی در حال لکه‌گیری بودند و از سوی دیگر همچنان برخی ماشین‌های بزرگ، روی جداره آب می‌ریختند.
او توضیح می‌دهد: خرپای چوبی در وهله اول سوخته و از بین رفته است، در ادامه سقف طبقه بالا نیز به طور کامل فرو ریخته است. از سوی دیگر به واسطه آب زیادی که استفاده کرده‌اند، در برخی از نقاط در طبقه اول مانند بانک شهرو بانک صادرات، آوارهایی ریزش کرده است، اما خوشبختانه پوسته نما و جرزهای بارو‌ سالم هستند و آسیب زیادی ندیده‌اند.
به گزارش ایسنا شیخ‌الاسلامی با اشاره به از بین رفتن کامل المان شرقی این ضلع از کلاه‌فرنگی، ادامه می‌دهد: المان بخش غربی این ضلع تقریبا سالم است و در واقع چیزی حدود ۴۰ درصد از بدنه بنا آسیب دیده است.
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران‌ با تاکید بر استفاده از آب زیاد و دودزدگی‌هایی که به بندها آسیب وارد کرده‌اند، ادامه می‌دهد: سرستون‌ها و تزئینات روی نما خوشبختانه سالم هستند، اما به نظر می‌آید که باید نخست آواربرداری طبقه بالا انجام شود و سپس بازسازی کامل از طریق خرپای چوبی یا هر سیستمی که موضوع حریق نیز در آن دیده شود.
متاسفانه روی کاربری‌ نظارت دقیقی نشده بود
او درباره هشدارهایی که احتمالا میراث فرهنگی در گذشته برای جلوگیری از وقوع چنین هشدارهایی به بناهای تاریخی و تجاری اعلام می‌کند نیز می‌گوید: ما به صورت معمول، این موارد را اعلام می‌کنیم. سوابقی در این زمینه وجود دارد.
حتی در اوایل دهه ۸۰ کار ترمیم میدان به صورت گسترده انجام شد، که در ضلع جنوب شرقی پوسته نما روی بانک ملی نیز نصب شد و نظارت آن با سازمان میراث فرهنگی بود و هر آنچه که از ما استعلام شده، همیشه اعلام کرده‌ایم که باید براساس طرح مصوب باشد.
او با تاکید بر اینکه ساماندهی تابلوهای معرفی، دخل و تصرف نکردن روی جرزها و ساختار و چارچوب این بناها همیشه مدنظر بوده و به مالکان یا دستگاه‌های مستقر در بناهای تاریخی اعلام می‌شود، اظهار می‌کند: واقعیت این است که روی کاربری در این محدوده نظارت جدی نشده است، با توجه به اینکه طبقه دوم و بالکن‌های جداره ضلع جنوب غربی میدان نیز تا فضاهای داخلی آن به انبار کاموا تبدیل شده است در آن نقطه نیز احتمال آسیب و خطر و آتش به مراتب بسیار زیاد وجود دارد.
او معتقد است: باید برای نوع کاربری چنین مکان‌هایی که دارای مالک خصوصی هستند، در سطح مدیریت کلان شهر تصمیم‌گیری شود و موارد دیگر به عنوان یک فضای شهری بسیار مهم در شهر تهران رفع و کنترل شود. طرح مرمت جداره‌های تاریخی حسن‌آباد را سال‌ها پیش تهیه کردیم
معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران‌ در ادامه درباره مرمت این اثر تاریخی آسیب‌دیده، می‌گوید: سال‌ها پیش برای این محدوده یک طرح تهیه شد، از پوسته بنا تا ساماندهی نما، همچنین نقشه‌های کاملی برای آن در اختیار است و به هر حال می‌توانیم طرح را برای مرمت ارائه دهیم و روی کار آن
نظارت کنیم. شیخ‌الاسلامی با اشاره به پیگیری‌های علی‌اصغر مونسان رییس سازمان میراث فرهنگی و مدیر کل میراث فرهنگی استان تهران در زمان وقوع آتش‌سوزی چهارشنبه ۲۶ تیر‌‌ تاکید می‌کند: مرمت این بنا نیاز به کار مشترک شهری و اعتبار جدی دارد. کار کم‌خرجی نیست.
امیدواریم شهرداری به زودی کار مرمت را آغاز کند
پرهام جانفشان سرپرست اداره کل میراث فرهنگی استان تهران می‌گوید: خوشبختانه قرار گرفتن این فضا در مجاورت آتش‌نشانی باعث خاموش شدن آتش در زمان کمتری شد، آنها سریع وارد شدند.
او با بیان اینکه آسیب وارد شده به طبقه دوم این جداره، باعث از بین رفتن کامل آن شده است، ادامه می‌دهد: خوشبختانه به طبقه همکف آسیب چندانی وارد نشده است.
در حقیقت آسیب‌دیدگی جزئی است، نما سالم است و فقط یکی از کلاه‌فرنگی‌ها ریخته است، اما نخست کارشناسان باید فضای بنا را به طور دقیق بررسی کنند تا بعد از آن عملیات استحکام‌بخشی انجام شود.
او ادامه می‌دهد: با هماهنگی خوبی که بین میراث فرهنگی و شهرداری وجود دارد، امیدواریم شهرداری به زودی کار مرمت را آغاز کند و ما نیز نظارت لازم را برای عمل به ضوابط میراثی
آغاز می‌کنیم.
تاریخچه میدان
پیش از ساخت این میدان تاریخی، باغ بزرگی در این منطقه وجود داشت که از املاک میرزا یوسف آشتیانی بود. پس از گسترش یافتن تهران، او آن منطقه را به نام پسرش، حسن، «حسن‌آباد» نامگذاری کرد. پس از درگذشت میرزا یوسف آشتیانی، ورثه این ملک را تکه‌تکه کرده و به فروش رساندند به گونه‌ای که در دل محله مسکونی حسن‌آباد تنها دو چهارراه از آن باقی ماند.
تا پیش از طرح گسترش تهران این منطقه چهارراهی کوچک باقی ماند که در ناحیه شمال غربی آن روزهای تهران قرار گرفته بود. گذرگاه‌های این محله نیز مانند دیگر گذرگاه‌های تهران قدیم کم‌عرض و پیچ در پیچ بود.
پس از تغییر سلطنت از قاجار به پهلوی، یکی از کارهای رضاشاه مدرنیزاسیون در تهران بود. برای همین منظور یکی از افسران خود یعنی سرتیپ کریم آقا بوذرجمهری را برای اصلاح و بازسازی تهران به ریاست شهرداری گمارد.
در زمان بوذرجمهری بود که چهارراه حسن‌آباد به میدانی دایره‌ای‌شکل به شعاع ۴۵ متر و مساحت حدود ۶۵۰۰ متر بنا تبدیل شد و در سال ۱۳۰۹ به بهره‌برداری رسید و با ساخت ساختمان‌های گنبدی پیرامون این محله به هشت‌گنبد معروف شد؛ میدانی که به مناسبت هشت‌گنبد فلزی مدورش آن را چهارراه هشت‌گنبد می‌گفتند. امروز نیز گوشه باختری میدان، روی کاشی فیروزه‌ای نام یکی از فروشگاه‌ها به نام «تیمچه هشت‌گنبد» نوشته شده است. از آنجا که میدان با چهار بنای قرینه و هشت گنبد در چهار سوی میدان ساخته شده، میدان به «هشت‌گنبد» نامدار شد، زمانی هم به میدان «پهلوی» و پس از سال ۵۷، میدان «حسن‌آباد» نامیده شد.
این میدان در سال‌های پیش از ۱۳۰۹ تنها یک چهارراه کوچک و محدود در محل تقاطع خیابان سپه و خیابان شاهپور بود. وزیر عدلیه وقت برای ایجاد حسن‌آباد بزرگ بخش بزرگی از خانه‌ها و مغازه‌های نزدیک به چهارراه را ویران کرد تا از میان ویرانه‌های آن میدان حسن‌آباد را بسازند.
چند دهه بعد به کوشش دکتر مهدی ملک‌زاده، فرزند ملک‌المتکلمین این میدان به نام او شد و تندیسی از ملک‌المتکلمین در این میدان نصب شد. در پی بازسازی بناهای این میدان، یکی از ساختمان‌های گنبدی میدان هشت‌گنبد (حسن‌آباد) در اوایل دهه ۱۳۵۰، تخریب شد تا به جای آن ساختمان چند طبقه شعبه بانک ملی با نمای شیشه‌ای در ضلع جنوب‌شرقی آن ساخته شود. با این ویرانی و آسیب به چهره میدان، قرینگی و یکپارچگی میدان از بین رفت. در سال ۱۳۸۰ و در پی بازسازی و مرمت دوباره میدان، شهرداری منطقه ۱۲ تهران‌ سازه‌ای نمایشی شبیه همان ساختمان گنبدی ویران‌شده قرینه ساختمان‌های دیگر میدان را به صورت دیواره و پوسته شماتیکی روی نمای ساختمان مدرن و شیشه‌ای بانک ملی بازسازی کرد تا یکپارچگی نمای میدان پاس‌داشته شود و تمامیت فضای معماری آن تا حدی بازگردد.