آثار باستانی زیر کلنگ قاچاقچیان

نادر نینوایی- اقدام قاچاقیان اشیای تاریخی برای خارج کردن بیش از سه هزار شیء باستانی از کشور، نشان‌دهنده وضعیت نامناسب حفاظت از محوطه‌های تاریخی و میراث فرهنگی
ایران است.
تعداد بالای اشیایی که قصد قاچاق آنها وجود داشته گویای ابعاد وسیع عملیات حفاران غیرمجاز خصوصا در خوزستان بوده است. با نگاهی به دایره گسترده اشیای کشفشده از قاچاقچیان و تعلق این اشیا به محوطه‌های تاریخی مختلف و ادوار تاریخی گوناگون، می‌توان گفت حفاظت از میراث فرهنگی و محوطه‌های باستانی کشور در وضعیت نامناسبی قرار دارد.
در منطقه بیت مشحوت در شوش حفاری‌های غیرمجاز به رویه‌ای جاری بدل شده است. محوطه تاریخی ۶ هزار و ۸۰۰ ساله چگاسفلی در نزدیکی بهبهان بدون نگهبان ۲۴ساعته بوده و معطل جا‌به‌جایی یک روستا مانده است و کسی به داد آن نمی‌رسد. اقدامات حفاران غیرمجاز در منطقه شهیون دزفول نیز نمودی دیگر از وضعیت نابسامان حفاظت از آثار تاریخی در کشور و خصوصا در خوزستان است.
در حالی که محوطه‌های تاریخی عموما بدون نگهبان ۲۴ساعته به حال خود رها شده‌اند عده‌ای کلنگ به شانه و فلز‌یاب به دست، بدون مشکل راهی تپه‌ها و محوطه‌های باستانی شده و میراث فرهنگی ایران را به تاراج می‌برند.
کشف باند بزرگ قاچاق اشیای تاریخی
برای آنکه به عمق چالش‌های حفاظتی میراث تاریخی ایران بهتر پی ببرید کافی است به اظهارات مدیرکل موزه‌ها در این خصوص نظر کنید. پس از دستگیری باند بزرگ قاچاق اشیای تاریخی و کشف سه هزار و ۶۸۰ شیء تاریخی، مدیرکل موزه‌ها جزئیات بیشتری از این آثار مکشوفه را تشریح کرد. مرتضی ادیب‌زاده مدیرکل موزه‌های وزارت میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی، پس از پایان بررسی‌های کارشناسی ابراز کرد:‌ سه هزار و ۶۸۰ قطعه شیء تاریخی توقیف‌شده در فرودگاه امام خمینی(ره)، که عمده آن از حفاری‌های غیرمجاز در خوزستان به‌دست آمده است، به وزارت میراث‌ فرهنگی تحویل داده و به مخزن امن نیز منتقل شده است.
ادیب‌زاده خاطرنشان کرد: محموله اشیای تاریخی توقیف‌‌شده در فرودگاه امام خمینی(ره) که روز سه‌شنبه ۳۰ خرداد ۱۴۰۲ با حضور رییس پلیس پیشگیری فراجا، فرمانده پلیس فرودگاه‌های کشور و فرمانده یگان حفاظت میراث فرهنگی رونمایی شد، شامل سه‌هزار و ۶۸۰ قطعه اثر فرهنگی ‌تاریخی است که بیشتر آثار اصل بوده و حاصل حفاری‌های غیرمجاز در خوزستان هستند.
مدیرکل موزه‌های وزارت میراث‌ فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی درخصوص قدمت آثار مکشوفه توضیح داد: اشیای مکشوفه از دوران عیلامی، هزاره اول قبل از میلاد تا قرون میانه اسلامی را دربر می‌گیرد. آثار عیلامی شامل دستبندهای طلا و نقره، گوشواره طلا، انگشتری‌های طلای نگین‌دار و سکه‌های طلاست. همچنین مجموعه ارزشمندی از سکه‌های قرون اولیه اسلامی، سکه‌های اموی که عمدتا ضرب خوزستان هستند در این مجموعه شناسایی شده است. علاوه‌بر این، یک مجموعه سکه عرب ‌طبری مربوط به امرای طبرستان در قرون اولیه اسلامی در این مجموعه کشف شده که جنس بیشتر آنها نقره است. وی افزود: آثاری از سکه‌های ساتراپی‌های هخامنشی، سلوکی، اشکانی و ساسانی و همچنین قرون اولیه اسلامی از دیگر آثار این مجموعه کشف‌‌شده هستند. ادیب‌زاده گفت: این مجموعه در حال حاضر به وزارت میراث‌ فرهنگی تحویل داده و به مخزن امن نیز منتقل شده است.
سردار رضا بنی‌اسدی‌فر رییس پلیس پیشگیری فراجا نیز درخصوص روند شناسایی محموله قاچاق در فرودگاه ابراز کرد: همکاران من در پلیس فرودگاه امام خمینی(ره) حین کنترل مسافران به محتویات بار همراه دو نفر از مسافران خروجی به مقصد یکی از کشورهای عربی در ارتباط با قاچاق کالا و ارز مشکوک شدند. با حضور همکاران متخصص در زمینه قاچاق و بازرسی دقیق بار آنها، مقدار ۳ هزار و ۶۸۰ قطعه اشیای تاریخی که به‌صورت بسیار ماهرانه در داخل چمدان جاسازی شده بود، کشف و ضبط شد.
کمبود نیروی حفاظتی بلای جان آثار تاریخی
تعداد بسیار بالای محوطه‌های تاریخی کشور و بودجه کم وزارت میراث فرهنگی باعث شده که امکان حفاظت دائم و ۲۴ساعته از بسیاری از محوطه‌های تاریخی وجود نداشته باشد.
در چنین شرایطی به محض آنکه حفاران غیرمجاز پی ببرند که در گوشه و کناری محوطه‌ای تاریخی قرار دارد با در اختیار داشتن دستگاه فلزیاب به جان محوطه‌های تاریخی می‌افتند و ضمن خراب کردن لایه‌های تاریخی اگر شیء خاصی پیدا کنند به سرعت آن را به یغما می‌برند.
بهاره سیفی کارشناس ارشد مرمت و حفاظت اشیای باستانی در مورد عملکرد یگان حفاظت میراث فرهنگی به «جهان‌صنعت» گفت: در مورد عملکرد یگان حفاظت برای حفاظت از محوطه‌های تاریخی باید توجه داشت که به طور کلی یگان حفاظت میراث فرهنگی ایران از نظر امکانات و لجستیک وضع مساعدی ندارد. از طرف دیگر تعداد نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی کشور نیز در مقایسه با تعداد بالای محوطه‌های تاریخی کشور بسیار کم است. سیفی ضمن اشاره به نبود برنامه‌ریزی دقیق برای استفاده حداکثری از توان بالقوه نیروهای یگان حفاظت ابراز کرد: در حال حاضر در برخی محوطه‌های باستانی تعداد نیروهای یگان حفاظت بالا بوده و در مقابل در مناطقی دیگر تعداد نیروهای یگان حفاظت کافی نیست. برای نمونه در مکانی همچون تخت جمشید تعداد نیروهای یگان حفاظت بسیار زیاد است اما در استان بوشهر تعداد نیروهای یگان حفاظت بسیار پایین بوده و خدمات لجستیک و امکانات نیز در سطح ضعیفی قرار دارد. در دشتستان استان بوشهر وضعیت نامناسب در زمینه تامین خودرو و تعداد کم نیروهای گشت‌زنی مشکل‌زا شده و امر حفاظت را با چالش مواجه کرده است. این کارشناس یادآور شد: زمانی که تعداد نیروهای یگان حفاظت کم باشد به شکل مطلوب از محوطه‌های تاریخی حفاظت نمی‌شود، در نتیجه حفاران غیرمجاز به راحتی این فرصت را می‌یابند که به سراغ محوطه‌های باستانی رفته و به این محوطه‌ها تعرض کنند.
سیفی ضمن تاکید بر چالش‌های نبود حفاظت موثر در محوطه‌های تاریخی گفت: شاید فقط در استان بوشهر حدود ۲۰۰ محوطه تاریخی داشته باشیم که حتی فنس‌کشی نشده‌اند و طبیعتا نیروهای محدود یگان حفاظت نیز امکان سرکشی به تمام آنها را ندارند.
تاکید مرکز پژوهش‌ها بر لزوم رسیدگی به یگان حفاظت
چالش‌های یگان حفاظت میراث فرهنگی بر کسی پوشیده نیست و مرکز پژوهش‌های مجلس نیز در گزارش خود به این مساله پرداخته است. در آخرین گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس درخصوص یگان حفاظت آمده لازم است تا با تصویب قانون برای مقابله با جرائم کاوش‌های غیرمجاز برخورد شود. این گزارش با تاکید بر شبکه‌های اجتماعی، آموزش حضوری و مجازی و ابزارهای نوین خواستار راه‌اندازی ستاد نظارت بر فضای مجازی در مجموعه یگان حفاظت میراث فرهنگی شده است. این گزارش می‌افزاید: همچنین برای برطرف‌سازی مشکلات احتمالی آینده نیروهای یگان حفاظت میراث فرهنگی جذب و به‌کارگیری نیروی انسانی جدید متناسب با شرح وظایف یگان انجام شود. به‌دلیل مسائل و مشکلات مالی دولت پیشنهاد می‌شود که استخدام نیروها به‌صورت تدریجی (به‌طور مثال ۵۰ نفر یا ۱۰۰ نفر در سال) انجام شود و شایسته‌ترین نیروها از لحاظ علاقه، انگیزه، دانش و اطلاعات، آمادگی بدنی و سلامت جسمی و روحی جذب یگان شوند. لازم است تا نیروهای جدید توسط نیروهای باسابقه و قدیمی آموزش داده شوند و به‌تدریج اجتماعی‌سازی و مشغول به فعالیت شوند.
در این گزارش اشاره شده: هر چند یگان حفاظت میراث فرهنگی به عنوان متولی اصلی و حاکمیتی حفاظت میراث دارای نقش و جایگاه است، اما لزوم عمومی‌سازی میراث فرهنگی و طبیعی در جامعه برای ایجاد نظارت و حساسیت عمومی نسبت به میراث و کاهش هزینه‌های اجرایی این حفاظت محسوس است.
همان‌طور که گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس و نظرات کارشناسان نشان می‌دهد برای سر‌و‌سامان دادن به وضعیت حفاظتی محوطه‌های تاریخی کشور باید یگان حفاظت میراث فرهنگی هم از بعد تعداد نیروی آموزش‌دیده و هم از نظر لجستیک و بودجه تقویت شود.
از سوی دیگر برای آنکه قاچاقچیان اشیای تاریخی، قید سرقت آثار تاریخی کشور را بزنند باید در زمینه جرم‌انگاری انجام‌شده در حوزه سرقت آثار باستانی تجدیدنظر شود و با افزایش مجازات‌ها در این خصوص بازدارندگی لازم را ایجاد کرد.