آخرین بازمانده عصریخبندان

فاطمه روشن- چندسال پیش بود که جمهوری آذربایجان پرونده ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی را به یونسکو ارسال کرد. پرونده‌ای که اعتراض ایران را درپی داشت و منجر به تنظیم دوباره آن به صورت ثبت مشترک برای ایران و آذربایجان شد. حالا مسوولان میراث فرهنگی و سازمان محیط‌زیست از نگارش مجدد پرونده و ارسال آن به یونسکو و کنار گذاشتن اختلافات با آذربایجانی که می‌خواست مدیریت پرونده را در دست بگیرد، خبر می‌دهند.
هیرکانی یکی از مهم‌ترین و منحصربه فردترین جنگل‌های دنیاست. جنگلی که شمال کشور را همچون نواری سبز پوشانده و با اکوسیستمی استثنایی ریه‌ای برای این منطقه است‌ اما ارزش‌های هیرکانی به همین جا ختم نمی شود و تاریخی بودنش، آن را از دیگر جنگل‌ها متمایز کرده است. آخرین بازمانده از جنگل‌های عصریخبندان و مادر جنگل‌های پهن برگ اروپا حالا در صف ثبت میراث جهانی یونسکو ایستاده تا نامش در این لیست ثبت و البته دست درازی‌های چند ساله برداشت چوب هم از آن قطع شود.
چندی پیش معاون میراث فرهنگی از عزم ایران برای ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی گفت و اینکه اختلافاتی با جمهوری آذربایجان برای ثبت این پرونده وجود دارد.
ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی یکی از اتفاقات مهمی است که پرونده آن توسط سازمان میراث فرهنگی و همکاری سازمان جنگل‌ها و سازمان محیط‌زیست در حال تدوین است. ۲۱ تیرماه ۱۳۸۵، جمهوری آذربایجان درخواست ثبت جهانی جنگل کاسپینی‌- هیرکانی را به نام خود به یونسکو ارائه داد. این اقدام با اعتراض ایران مواجه و اعلام شد که سهم جمهوری آذربایجان تنها ۲۰ هزار هکتار از این جنگل‌هاست، درحالی‌که سهم ایران از جنگل‌های هیرکانی دو میلیون هکتار است. با این اعتراض قرار شد پرونده مشترک ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی توسط ایران و آذربایجان به یونسکو ارائه شود. در حال حاضر برای تدوین پرونده مشترک با جمهوری آذربایجان اختلافات جزیی وجود دارد که در حال رفع آن هستیم.‌
اما حالا مدیرکل آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث فرهنگی اختلافات را حل شده می‌داند و می‌گوید: پرونده در حال نگارش برای ارسال به یونسکو است.
فرهاد نظری، مدیرکل آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی سازمان میراث فرهنگی درباره آخرین وضعیت پرونده ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی به «جهان صنعت» می‌گوید: «نگارش پرونده هیرکانی آغاز شده‌ است و ما همکاری‌هایی با بنیاد سوخو آلمان داشتیم که در این حوزه بسیار توانمندند و سوابق ارزشمندی دارند. ماه گذشته یک نشست تخصصی برگزار کردیم. در این نشست با کمیسیون ملی یونسکو ایران، صندوق ملی محیط‌زیست، سازمان محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان میراث فرهنگی و تعدادی از کارشناسان این حوزه جلساتی داشتیم. در این جلسه چگونگی تهیه پرونده را بررسی کردیم و به زودی جلسه دوم آن هم برگزار خواهد شد.»
نظری، مشکل ایران و آذربایجان برای مدیریت این پرونده را هم حل شده می‌داند و می‌گوید: «ما آمادگی داریم با کشور آذربایجان این پرونده را به صورت مشترک ثبت کنیم و هیچ اختلافی در حال حاضر وجود ندارد. البته اختلافاتی پیش از این بود اما حالا جمهوری آذربایجان با تمام شرایط ایران، مبنی براینکه نام ایران اول باشد، موافقت کرد. بیش از ۹۰ درصد جنگل‌ها در ایران است و طبیعتا همانقدر هم باید از پرونده به ما اختصاص پیدا کند. آنها هم موافقت کردند و با این موضوع مخالفتی ندارند.»
مدیرکل آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی درباره روند ثبت این پرونده توضیح می‌دهد: «روند ثبت پرونده به این صورت است که اول مدارک ارسال می‌شود. بررسی‌های دبیرخانه‌ای را انجام می‌دهند، اگر مشکلی نداشت وقتی تعیین می‌کنند که بازرسی از یونسکو به ایران بیاید. مناطقی که ما با مدیریت و ملاحظات مربوطه آماده کرده‌ایم، بررسی می‌کنند و گزارشی به یونسکو ارسال می‌شود. از وقتی که پرونده به یونسکو می‌رسد و اعمال وصول می‌کند تا روزی که داوری می‌شود، حداقل ۱۸ماه زمان می‌برد. ارسال پرونده به یونسکو هم وابسته به این است که چه زمانی مطالعات تمام شود. ما تمام تلاشمان را می‌کنیم تا در نخستین چرخه ارسال پرونده این کار را انجام دهیم. جنگل‌های هیرکانی در دستور کار و اولیت‌های ما برای ثبت میراث طبیعی قرار دارد.»
او تعامل بین ارگان‌ها برای ثبت این پرونده را تسهیل‌کننده می‌داند و ادامه می‌دهد: «تعامل بسیار خوب و سازنده‌ای بین ارگان‌ها و نهادهای ذی‌ربط به وجود آمده که می‌تواند به پیشرفت پرونده کمک کند. شاید بتوان گفت حتی این همکاری تا به حال کم نظیر بوده است. سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور، سازمان میراث فرهنگی، صندوق ملی محیط‌زیست، کمیسیون ملی یونسکو، تعدادی از دانشگاه‌ها و استان‌های کشور باهم برای یک هدف ملی جع شده‌اند و وظایفشان را به نحو احسن انجام می‌دهند، خود این یکی از برکات و دستاوردهای ثبت جنگل‌های هیرکانی است.»
نظری در پاسخ به اینکه آیا ثبت ملی توانسته کمکی به حفاظت از این جنگل‌ها کند و جایگاه جنگل‌های هیرکانی پس از ثبت جهانی چگونه خواهد بود، می‌گوید: «قطعا وضعیت یک اثر ثبت شده با آثار دیگر فرق دارد از طرف دیگر ثبت ملی لازمه ثبت جهانی است. در روزگاری که محیط‌زیست ما نیازمند مراقبت ویژه است و ما با بحران‌های محیط‌زیستی، آلودگی هوا، کمبود آب و… مواجه هستیم، اینگونه اقدامات می‌تواند در پایداری محیط‌زیست و حفاظت از آن موثر باشد. پس از ثبت جهانی وضعیت این جنگل‌ها بسیار متفاوت خواهد بود، جهان آن را می‌شناسد و در واقع به عنوان میراث بشر معرفی خواهد شد. توجه‌های بین‌المللی جلب و دانشمندان بسیاری برای مطالعه، بررسی و تحقیقات علاقه‌مند خواهند شد. در راس تمام این منافع حفاظت از خود جنگل از همه مهمتر است که با ثبت جهانی اتفاق خواهد افتاد.»
چرا هیرکانی مهم است
بسیاری از کارشناسان ارزش جنگل‌های هیرکانی را بسیار بیشتر از تنها خواص دارویی گیاهان یا مصارف بخش صنعتی می‌دانند. آنها بر این باورند اکوسیستم این جنگل چند میلیون ساله و تنوع زیستی آن بی‌نظیر است و در نیم کره شمالی مثل آن را نداریم. هیرکانی که مدتی به خاطر برداشت بی‌رویه چوب دچار آسیب‌های جبران ناپذیر شده بود حالا با طرح تنفس جنگل‌ها و برخی حفاظت‌ها وضعیت بهتری نسبت به قبل دارد اما شاید با ثبت جهانی بتوان شرایط بهتری برای آن مهیا کرد.
اروپا هم غنای زیستی هیرکانی را ندارد
«من و ما هنوز ارزش‌های واقعی این اکوسیستم باارزش را نمی‌دانیم.» چندی پیش نشستی درباره وضعیت جنگل‌های هیرکانی برگزار شد و محمدرضا مروی مهاجر، استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران حرف‌هایش را این طور آغاز کرد. او هیرکانی را نگینی با ارزش و منحصر به فرد در نیم کره شمالی دانست و ادامه داد: «باید پیگیر ثبت جهانی جنگل‌های هیرکانی در فهرست میراث طبیعی یونسکو بود. مهم است که جنگل‌های باستانی شمال قدمتی چندین میلیون ساله داشته و به دوران سوم زمین‌شناسی تعلق دارند‌ ثبت و حفظ شوند. این جنگل‌ها غنای زیستی بالایی دارند‌ تنوع‌زیستی که در جنگل‌های شمال ما هست، در تمام قاره اروپای سبز وجود ندارد.»
تامین اکسیژن۲۰ میلیون انسان
عباس علی‌نوبخت، معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور هم ارزش‌های این جنگل را بسیار بیشتر از مصارف صنعتی می‌داند و می‌گوید: «شاید تا‌کنون علم مجموعه کارشناسان و اساتید به این شکل رقم خورده بود که مدیریت جنگل‌ها به طریقی که تا به حال مدیریت شده، باشد ولی حالا به نتایجی رسیده‌ایم که بر اساس آن دیگر نباید ارزش‌های جنگل را در گیاهان دارویی و صنعتی و چوب لحاظ کنیم بلکه باید دنبال حفظ و حراست ارزش‌های غیر‌مبادله‌ای جنگل‌ها باشیم.»
معاون سازمان جنگل‌ها با بیان اینکه در این جنگل‌ها ۸۰ گونه درختی و ۵۰ گونه درختچه‌ای وجود دارد، ادامه می‌دهد: «حدود ۱۸۰۰ گونه مختص شمال کشور وجود دارد که میزان آن قابل توجه است. هر هکتار جنگل ۵/۲ تن اکسیژن در سال تولید می‌کند. میزان اکسیژن تولیدی جنگل‌های شمال بر مبنای مساحت دو میلیون و چهار هزار هکتاری این منطقه حدود پنج میلیارد و ۱۰ میلیون کیلوگرم اکسیژن در سال است.»
به گفته نوبخت در بازار ایران هر کیلو اکسیژن ۴ تا ۵ هزار تومان است. اگر این رقم را ۲۵۰۰ تومان در نظر بگیریم، جنگل‌های شمال از این لحاظ ۲۵۲۵ میلیارد تومان سودرسانی دارد. هر هکتار اکسیژن نیاز ۱۰ انسان را تامین می‌کند. با توجه به مساحت جنگل‌های هیرکانی این جنگل‌ها اکسیژن ۲۰ میلیون و ۴۰ هزار انسان را تامین می‌کنند.
او با اشاره به بحث گرد و غبار و وقوع این پدیده در شمال کشور می‌گوید: «بعد از هر بارش، گرد و غبار در شمال کشور مشهود است. با توجه به سطح جنگل‌های شمال هر هکتار ۶۸ تن گرد و خاک جذب می‌کند. بنابراین کل جنگل‌های شمال در هر سال ۱۳۶ هزار میلیون تن گرد و خاک جذب می‌کند.»
معاون سازمان جنگل‌ها با اشاره به تغییرات اقلیمی در کشور توضیح می‌دهد: «جنگل‌های شمال در سال سه میلیارد و شش میلیون متر‌مکعب آب ذخیره می‌کند‌ این در حالی است که بزرگ‌ترین سد کشور یعنی کارون سه میلیارد متر‌مکعب آب ذخیره می‌کند اما تفاوت مهم جنگل‌های شمال با سد در این است که آب سدها تبخیر می‌شود ولی آبی که در جنگل‌ها ذخیره می‌شود تبخیر نمی‌شود.»
بازمانده‌ای از دوران ژوراسیک
جنگل‌های هیرکانی یکی از منحصربه‌فردترین نوع جنگل‌ها در دنیا هستند که همچون نوار سبزی بر شیب‌های شمالی جبال البرز قرار گرفته و سواحل جنوبی دریای خزر را می‌پوشاند. هیرکانی که قدمت آن ۴۰ میلیون سال برآورد شده‌ از حوالی آستارا در شمال غرب آغاز و به گرگان در شرق ایران ختم می‌شود.
قدمت این جنگل‌ها که جزو بقایای دوران سوم زمین‌شناسی هستند از یک سو و وجود بیش از ۸۰ گونه گیاهان چوبی به همراه گونه‌های گیاهی بسیار نادری مانند راش، بلوط، توسکا، نارون، گیلاس وحشی، بارانک، سرخدار، نمدار و… از سوی دیگر‌ نشان می‌دهد هیرکانی می‌توانند همچون موزه زنده‌ای مورد استفاده قرار گیرد. شش نقطه از جنگل‌های هیرکانی در پارک ملی گلستان، گلاته، حوزه ۴۶ کجور نوشهر، دوهزار و سه‌هزار تنکابن، حوزه ۱۴ قلعه‌رودخان، حوزه ۱۵ ماسوله و حوزه یک آستاراچای ثبت ملی شده‌اند. یکی از مناطق شناخته‌شده هیرکانی، جنگل ابر شاهرود با وسعت ۳۵ هزار هکتار است که گیاهان دارویی آن کم‌نظیر است.