آرامش در حضور دیگران

دایی جان ناپلئون، یکی از ماندگارترین مجموعه‌های تلویزیونی ایران است.
این مجموعه ۱۸ قسمتی برپایه کتابی به همین نام نوشته ایرج پزشکزاد، طنزپرداز بزرگ معاصر، توسط ناصر تقوایی کارگردانی و تولید شد.
دایی‌جان ناپلئون در ۱۳۵۵ از تلویزیون ملی ایران پخش شد که با استقبال بی‌نظیر تماشاگران و تایید منتقدان روبه‌رو شد.
این مجموعه به زندگی یک خانواده باقیمانده از دوران قاجاریه می‌پردازد که بر محور شخصیت پیرترین فرد خانواده می‌چرخد.
ایرج پزشکزاد که به تعبیری در کتاب دایی‌جان ناپلئون بخشی از زندگی نوجوانی و جوانی خود را مقابل خواننده می‌گستراند پیش از ساخت و پخش این مجموعه تلویزیونی نامی آشنا در طنزپردازی ایران به حساب می‌آید و دایی‌جان ناپلئون هم به صورت پاورقی و کتاب، مورد اقبال قرار گرفته بود اما با نمایش آن در تلویزیون، نویسنده و کتابش به شهرتی فراتر از مرزهای کشور دست یافتند.
ماجرا با عاشق شدن سعید جوان آغاز می‌شود و با روایت او ادامه و پایان می‌یابد.
شخصیت اصلی داستان، دایی‌جان ناپلئون است که غلامحسین نقشینه هنرپیشه قدیمی تئاتر نقش او را بازی می‌کرد. او که پیرترین فرد خانواده و یک نایب (ستوان) بازنشسته قزاق است، درگیر با توهم توطئه می‌پندارد و باور دارد که در جنگ‌های نیروهای قزاق و سربازان انگلیسی حضور داشته و درگیر بوده است.
او که یک ضدانگلیسی سفت و سخت است و در عین حال به بیماری ترس از انگلیس یا همان آنگلو فوبیا هم دچار است، میان خود و شخصیت مورد علاقه تاریخی‌اش، ناپلئون شباهت‌های زیادی می‌بیند. دایی‌جان رفته‌رفته، دچار این توهم می‌شود که امپراتوری عریض و طویل انگلیس، اگر همراه با متفقین در جنگ جهانی دوم به ایران لشکرکشی کرده به خاطر تسویه‌حساب‌های قدیمی و شخصی و برای از میان برداشتن او بوده است.
در گزینش ابتدایی برای ایفای نقش دایی‌جان، کار به علی نصریان پیشنهاد شده بود اما در نهایت قرعه به نام غلامحسین نقشینه افتاد که کارش حرف نداشت و نام خود را در زمره هنرمندان برجسته ایران‌زمین به ثبت رساند.
گیرایی نقش دایی‌جان ناپلئون، هنگامی به اوج و تکامل می‌رسید که زنده‌یاد پرویز فنی‌زاده در نقش مش‌قاسم، خدمتکار وفادار دایی‌جان، مردی از اهالی غیاث‌آباد هنر خود را به رخ می‌کشید. او هم چون دایی‌جان تصور می‌کرد که در جنگ‌های بسیاری علیه انگلیسی‌ها شرکت داشته است. گفتنی است ابتدا قرار بود، عزت‌الله انتظامی نقش قاسم را بازی کند.
در توجیه جذابیت و ماندگاری مجموعه دایی‌جان ناپلئون جدا از قلم واقعا طناز نویسنده که به خوبی زندگی ثروتمندان دوران قاجار و سپس سال‌های سقوط آنها را می‌شناسد از یکسو و کارگردانی کاملا حرفه‌ای و وفاداری سینماگرایانه تقوایی از طرف دیگر باید به انتخاب آگاهانه و درست بازیگران و بازی‌های بی‌نظیر هنرپیشه‌ها هم اشاره کرد که هنگام تماشا، این پرسش را برای مخاطب پیش می‌آورد که از این بهتر امکان ندارد.
در کنار دایی‌جان و مش‌قاسم، ضلع سوم از مثلث اصلی داستان را نویسنده به یک داروساز تجربی می‌سپارد که از خانواده دوله‌ها و شاهزاده‌ها نیست.
آقاجان، پدر سعید راوی داستان و شوهر خواهر دایی‌جان که اطرافیان و مشتری‌های دواخانه، او را دکتر صدا می‌زنند با بازی نصرت کریمی به یکی از عوامل جذابیت ماجرا بدل شده است.
از دیگر بازیگران دایی‌جان ناپلئون می‌توان به استاد محمدعلی کشاورز، اسماعیل داورفر، پروین ملکوتی، کنگرانی، محمد ورشوچی، پروین سلیمانی و بهمن زرین‌پور اشاره کرد.

نمایش فیلم کوتاه رهایی و سپس فیلم بلند آرامش در حضور دیگران، برگرفته از کتاب هوشنگ گلشیری هر دو در سال ۱۳۴۹ خبر از حضور و درخشش یک هنرمند، یک سینماگر با استعداد، صاحب سبک و واقع‌گرا می‌داد. به ویژه به فیلم درآوردن نوشته چندلایه و گاه رسوخ‌ناپذیر گلشیری، خطرپذیری بزرگی را می‌طلبید که ناصر تقوایی با موفقیت از پس آن برآمده است. نمایش آرامش در حضور دیگران در شرایطی که سینمای بدنه ایران، تماشاگران را به خود جذب می‌کرد اگرچه در گیشه، چندان موفق نبود اما به‌عنوان یک فیلم متفاوت، مورد تحسین و استقبال قرار گرفت.
صادق کرده، دومین ساخته بلند تقوایی (برگرفته از یک ماجرای حادثه‌ای و واقعی، یعنی سرگذشت مردی که همسرش مورد تجاوز یک راننده کامیون قرار می‌گیرد و باعث می‌شود تا او برای گرفتن انتقام به دنبال قتل راننده‌های کامیون باشد) در ۱۳۵۰ در کنار نشانه‌هایی که یک کارگردان کار بلد می‌داد از نظر گیشه هم، نمره خوبی دریافت کرد.
«ناخدا خورشید» (۱۳۶۵)، «ای ایران» (۱۳۶۸) و سپس «کشتی یونانی» (۱۳۷۷) و «کاغذ بی‌خط» (۱۳۸۰) دیگر ساخته‌های بلند تقوایی به حساب می‌آیند که اگرچه از منظر استقبال تماشاگران با فراز و نشیب همراه بودند اما از منظر سینما شناخت هرکدام می‌توانند هویت و امضای سازنده‌اش را نمایندگی کنند.
«کاغذ بی‌خط» با بازی خسرو شکیبایی و هدیه تهرانی را که به نوعی از یکنواختی و کم‌نور شدن زندگی مشترک حکایت می‌کند باید آخرین فیلم به نمایش درآمده تقوایی دانست چراکه پس از این فیلم هرازگاهی خبر از ساخت کار جدید او مطرح می‌شد از جمله طرح تهیه و تولید «چای تلخ» که نیمه‌تمام رها شده است.

«چای تلخ» که قرار بود در جنوب ایران و با نگاهی نو به جنگ و حواشی جنگ ایران و عراق ساخته شود در حالی که نیمی از آن فیلمبرداری شده بود به دلیلی که همچنان نامعلوم است برای همیشه متوقف شده است.
«چای تلخ» که در دوران مدیریت محمدرضا جعفری جلوه در معاونت سینمایی کلید خورده بود با وجود اینکه چندین بار خبر فیلمبرداری دوباره آن به گوش رسید اما در نهایت همچنان در انبار خاک می‌خورد. ناصر تقوایی که ماجرای «چای تلخ» را ضربه روحی بدی برای خود می‌داند به نوشته هنر آنلاین، آخرین باری که سخن از فیلم نیمه‌کاره‌اش به میان آمده، با ناراحتی گفت: «حالم از شنیدن اسم «چای تلخ» به هم می‌خورد… »

ناصر تقوایی در ساخت فیلم مستند هم دست توانایی دارد که می‌توان به مشهد اردهال و فروغ فرحزاد و به ویژه «بادجن» اشاره کرد ضمن اینکه باید از سریال مستند «تاکسی‌متر» و سریال ناتمام «رومی و زنگی» هم یاد کرد.
از تقوایی دو فیلمنامه با عنوان «انسان کامل» و «کبریت بی‌خطر» و یک مجموعه داستان به نام «تابستان همانسال» هم به چاپ رسیده است.

ناصر تقوایی در ۱۳۲۰ در آبادان به دنیا آمد. او فارغ‌التحصیل سینما از دانشگاه تهران است.
تقوایی با همکاری در گروه فنی «خشت آینه» فیلم بلند و معروف ابراهیم گلستان، نخستین گام را برای حضور در سینما برداشت.
با نگاهی به فهرست کارهای تقوایی به روشنی درمی‌یابیم که او کارگردانی کم‌کار است، صفتی که نه از سر تعمد و نه از سر نخواستن هنرمند به او چسبیده است بلکه نگاه خاص او به زندگی و هنر، سخت‌گیری و پایبندی او به اصولی که اعتقاد دارد و در عین حال زیربار هر حرف و شرطی نرفتن در کنار شرایط خاص اجتماعی، اما و اگرهای سلیقه‌ای که نسبت به هنر و هنرمند در ایران وجود دارد، همه و همه باعث شده تا ناصر تقوایی در سال‌هایی که از نظر جسمی، روحی و فکری در اوج بود، نتواند در سینمای ایران از نظر کمی و کیفی به آنچه شایستگی‌اش را دارد، دست یابد.
با همه این حرف‌ها اما هستند هنرمندانی که با یک اثر، فقط با یک کتاب یا فیلم، نام خود را در سیاره هنر جاویدان کرده‌اند؛ ناصر تقوایی اگر در کارنامه‌اش فقط یک اثر ثبت می‌شد که شد، کافی است تا نامش همواره ماندگار باشد با مجموعه «دایی‌جان ناپلئون» هنر و شایستگی ناصر تقوایی در هنر ایران‌زمین ثبت و ضبط شده است.