آغاز شمارش بمب ساعتی تهران

مهدیه بهارمست- پنجشنبه ساعت ۲۲:۳۰ بالاتر از میدان قزوین، ابتدای خیابان کارگر زمین به عمق حدودا ۲ تا سه متر و به پهنای کل عرض خیابان در مسیر جنوب به شمال به ناگاه فرو ریخت. البته این اتفاق قابل پیش‌بینی بود و هست. مدت‌هاست کارشناسان این حوزه درخصوص تبعات فرونشست زمین هشدار داده‌اند، اما این مساله هم مانند دیگر مشکلات برای مسوولان مربوطه در اولویت نیست و به آن اهمیتی نمی‌دهند. والا مگر این روزها کسی هست که نداند برداشت بی‌رویه و غیرمجاز آب از چاه‌های زیرزمینی چه بلایی سر شهرها می‌آورد. همین چند روز پیش بود که «علی جاویدانه» رییس سازمان نقشه‌برداری کشور اعلام کرد اکنون نرخ متوسط جهانی فرونشست زمین اگر سه سانتیمتر باشد، در ایران به طور متوسط به ۱۵ سانتیمتر می‌رسد. همچنین او افزود: «متوسط نرخ فرونشست ایران پنج برابر میانگین جهانی است که در ایران تمامی استان‌های کشور به نحوی درگیر هستند، از ۳۱ استان ۳۰ استان درگیر فرونشست با شدت و ضعف و در پهنه‌های مختلف هستند. چه‌بسا سمت جنوب غرب استان تهران و در دشت شهریار کاملا درگیر است و بخشی از جنوب غرب شهر تهران و برخی خطوط مترو را هم تحت تاثیر قرار داده است.» با این حال تا پیش از این کمتر صحبت از فرونشست زمین در مناطق مسکونی بود. هر چه بود در اطراف شهرها و دشت‌های خالی از سکنه بود. اگرچه فرونشست در همین دشت‌ها هم با وجود زیرساخت‌های ارتباطی و… باز هم خساراتی را به دنبال داشت، اما حالا در دل مناطق مسکونی هم هر چند وقت یک‌بار صحبت از فرونشست زمین است. فرونشست خیابان کارگر نیز بار دیگر زنگ خطر را به صدا در آورده است. مسوولان نیز مرگ تدریجی تهران را به تماشا نشسته‌اند. این بی‌تفاوتی مسوولان، تهران را رکورددار بحران فرونشست زمین در ایران و جهان کرده است. بحران‌های زیست‌محیطی ایران تمام‌شدنی نیست؛ یک روز ریزگرد و کم‌آبی و روز دیگر فرونشست زمین و فروچاله‌ها. به‌ گفته رییس سازمان زمین‌شناسی در حال حاضر ۶۰۹ دشت کشور با معضل فرونشست زمین دست‌و‌پنجه نرم می‌کنند که از این تعداد بیش از ۴۰۰ دشت در منطقه بحرانی فرونشست قرار دارند. اتحادیه اروپا چهار میلیمتر فرونشست زمین در سال را طبیعی اعلام کرده است، اما میانگین فرونشست در ایران سالانه شش سانتیمتر است و در برخی از دشت‌ها نیز به ۳۶ سانتیمتر رسیده است. با مقایسه این آمارها به عمق فاجعه فرونشست زمین در ایران پی می‌بریم؛ فاجعه‌ای که از دهه ۸۰ آغاز شد.
فرونشست آغازی برای پایان
فرونشست زمین پدیده بسیار خطرناکی است و از آن به‌عنوان آخرین و برگشت‌‌ناپذیرترین مرحله از فرآیند بیابان‌زایی یاد می‌شود. زمانی که زمین نشست می‌کند و آبرفت‌های درشت‌دانه به‌ هم می‌چسبند و فضای خالی آنها پر می‌شود، امکان انباشت آب در این سفره‌ها از بین می‌رود. سرزمینی که امکان انباشت آب شیرین در زیر سطحش را از دست بدهد، از نظر امنیت اجتماعی با تنش‌های جدی مواجه شده و مقدمه مهاجرت‌های محیط‌زیستی فراهم می‌شود. مهم‌ترین عوامل فرونشست، برداشت‌های بی‌رویه و بیش از حد مجاز آب زیرزمینی به‌ویژه از طریق چاه‌های آب و ممانعت از نفوذ آب برگشتی شرب و صنعتی و کشاورزی بوده است. از دست رفتن سفره‌های زیرزمینی و مرگ آبخوان‌ها و فرونشست زمین، ایران را وارد بحران کرده است. خطرناک‌ترین پیامد فرونشست زمین در دشت‌ها فرسایش خاک و از بین رفتن قابلیت کشت است. در شهرها نیز موجب ترک‌برداشتن و تخریب و ریزش تاسیسات زیربنایی و ساختمان‌ها شده است. به گفته کارشناسان، فرونشست زمین حتی منجر به انفجار و آتش‌سوزی در خطوط انتقال گاز و نفت و جایگاه‌های سوخت‌رسانی در شهرها نیز خواهد شد.
تهران رکورددار فرونشست در ایران
شاید جالب باشد بدانید تهران در فرونشست زمین، گوی سبقت را از دیگر استان‌های کشور ربوده است و رتبه نخست فهرست فرونشست زمین در کشور به‌ شمار می‌رود. فرونشست در تهران ۹۰ برابر حد بحرانی اتحادیه اروپاست. برداشت بی‌رویه آب در سال‌های اخیر، همه دشت‌های هشت‌گانه تهران را دشت ممنوعه کرده است. آمارهای متفاوتی برای فرونشست زمین در تهران از سوی مسوولان اعلام می‌شود.
براساس آمار وزارت نیرو، میزان فرونشست در دشت ورامین ۱۳ سانتیمتر، در دشت ری ۲۵ سانتیمتر، در دشت تهران ۱۴ سانتیمتر و در دشت شهریار ۳۶ سانتیمتر ثبت شده است. رییس بخش زلزله و فرونشست مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی نیز درباره فرونشست تهران گفته است: «فرونشست تهران به سالانه ۲۴ سانتیمتر رسیده است.» همه این آمارها گواه روشنی بر این مساله است که حال تهران وخیم است و هرچه سریع‌تر برای بهبود حال تهران باید تدبیری اندیشید.
حق‌آبه دزدی بلای جان تهران
شاید مهم‌ترین دلیل رکورددزنی تهران در فرونشست زمین به توسعه آن بازگردد. تهران از آن دسته شهرهایی است که توسعه‌اش، نه براساس داشته‌هایش، بلکه براساس داشته‌های شهرهای همجوار برنامه‌ریزی شده است. افزایش جمعیت آن به بیش از ۱۰ میلیون نفر، توسعه غول‌های صنعت خودروسازی مانند ایران‌خودرو سایپا، یکی از قطب‌های تولید گوشت قرمز کشور و گسترش صنایع ناسازگار با زیست‌بوم، همه این عوامل دست به دست هم داده‌اند تا تهران را به مرحله بحرانی برسانند. براساس آمار، کلانشهر تهران ۱۰ میلیون ساکن شبانه و ۱۵ میلیون تردد روزانه دارد. برای سیراب‌کردن این جمعیت دست‌کم یک میلیارد متر‌مکعب آب شرب نیاز است.
روزگاری تهران ۵۰۰ قنات بارور داشت که در حد توان اکولوژیکی این شهر می‌توانست برای جمعیت متعادل آن آب تامین کند، اما در چند دهه گذشته، تهران عطش سیری‌ناپذیری برای بلعیدن منابع آبی شهرهای همجوار خود داشته است. هرچه خواسته در این سال‌ها به او آب داده‌اند. سدسازی و انحراف آب رودخانه‌های کرج و لار و جاجرود و شاهرود و… به پایتخت، تهران را به کلانشهری پرمعضل و ناسازگار با زیست‌بوم تبدیل کرد که موجب شد این کلانشهر ده‌ها برابر توان اکولوژیکی خود از جمعیت پر شود.
در این ‌میان برای جبران کمبودهای خود تبدیل به راهزن حق‌آبه کشاورزان کرج و شهریار و طالقان و ورامین و گرمسار و… شد. حق‌آبه‌دزدی که سرانجام آن نابودی اراضی کشاورزی و باغ‌ها در شهرهای همجوار و فرونشست زمین در استان تهران بود.
چاه‌های غیرمجاز متهم اصلی فرونشست تهران
تهران روزی یک میلیمتر نشست می‌کند. یکی از متهمان اصلی فرونشست تهران چاه‌های غیرمجاز است. براساس آمار ۵۰ هزار حلقه چاه مجاز در تهران وجود دارد، اما آنچه به معضلی برای تهران تبدیل شده، وجود ۴۰ هزار حلقه چاه غیرمجاز است. چاه‌هایی که بدون وقفه و بی‌محابا از آب‌های زیرزمینی برداشت می‌کنند و موجب افت سطح سفره‌های زیرزمینی می‌شوند. حال پرسش اینجاست چرا مسوولان تاکنون اقدامی جدی برای مسدود‌کردن این چاه‌های غیرمجاز انجام نداده‌اند؟
زنگ خطر فرونشست زمین، بیش از یک دهه پیش در ایران به‌ صدا درآمده، اما نشنیدن مصلحتی مسوولان اجازه شنیدن آن را به مردم نداده است. پدیده فرونشست، نشان‌دهنده فرآیند بیابان‌زایی و مرگ یک سرزمین است. پس از فرونشست، فرآیند بیابان‌زایی برگشت‌ناپذیر شروع شده و آن زمان است که مردم آن سرزمین باید از بیابانی به‌ نام وطن به‌ اجبار مهاجرت کنند. برخی از کارشناسان بر این باورند که در کمتر از یک دهه دیگر، اثری از سفره‌های زیرزمینی در بسیاری از نقاط ایران باقی نخواهد ماند. این به معنای پایان زندگی در بسیاری از دشت‌ها و شهرهای ایران به‌ویژه پایتخت است.
جان میلیون‌ها ایرانی به خصوص تهرانی در خطر
«مهدی زارع» استاد پژوهشگاه زلزله‌شناسی به «جهان‌صنعت» گفت: متاسفانه تهران به دلیل برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و مدیریت ضعیف آب، فرونشست زمین قابل توجهی طی سال‌های اخیر تجربه می‌کند. آخرین بررسی‌ها نشان می‌دهد محدوده فرونشست زمین به بخش‌های جنوب و جنوب غربی تهران رسیده است. براساس بررسی‌های سازمان نقشه‌برداری کشور، فرونشست زمین در منطقه جنوب غربی تهران از محدوده آزادراه تهران-ساوه تا آزادراه تهران-قم و همچنین مناطق ری و نازی‌آباد و بخش‌هایی از بوستان ولایت تا قسمت‌هایی از مناطق ۹، ۱۰، ۱۱، ۱۸، ۱۹، ۲۰ و ۲۱ شهرداری تهران به‌ویژه در بخش‌های جنوبی آزادراه تهران-قم گزارش شده است. بنابراین وقوع چنین رخدادی در خیابان کارگر قابل پیش‌بینی بود.
وی افزود: تهران با مشکل کمبود آب مواجه است. تامین منابع آب مورد نیاز شهر تهران از محدوده وسیع‌تر از خود شهر، انجام می‌شود. مصرف آب شرب روزانه تهران حدود سه میلیون مترمکعب است. آب استان تهران با جمعیت حدود ۵/۱۳ میلیون نفر از آب‌های سطحی و همچنین آب‌های زیرزمینی تامین می‌شود. سالانه بیش از ۷/۲ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی دشت‌های این استان برداشت می‌شود. آبخوان دشت تهران به‌ویژه در محدوده رودخانه کن تامین‌کننده حدود ۳۰ درصد آب شرب تهران در سال‌های نرمال و تا حدود ۶۰ تا ۷۰ درصد آب شرب تهران در سال‌های خشک است. شرکت آب‌منطقه‌ای تهران دارای پهنه دشتی با وسعت چهار هزار و ۵۸۳ کیلومترمربع مشتمل بر دشت‌های تهران‌-کرج، ورامین، هومند‌-آبسرد، فیروزکوه، دماوند، قطعه چهار، مبارکیه و بخشی از ایوانکی است. حال تخلیه و برداشت سالانه بالغ بر ۷/۲ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی از این دشت‌ها، سبب کسری حجم مخزن سالانه ۱۵۶ میلیون مترمکعبی و افت مستمر تراز آب زیرزمینی در آبخوان تمام دشت‌های استان تهران شده است. این افت سطح آب زیرزمینی در غرب تهران به حدود ۱۶ متر و نشست سطح زمین به حدود ۱۰ متر در بیشینه مقدار‌ها در منطقه ملارد و شهریار رسیده است.
استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی اظهار کرد: با سالانه حدود ۱۵۰ میلیون مترمکعب کسری مخازن در دشت‌های استان تهران، بیشترین مقدار‌های فرونشست در دشت ورامین ۱۳ سانتیمتر، در دشت ری ۲۵ سانتیمتر، در دشت تهران ۱۴ سانتیمتر و در دشت شهریار ۳۶ سانتیمتر ثبت شده است. کاهش بارندگی و جریان نفوذی به زمین و برداشت بی‌رویه از سفره‌های زیرزمینی موجب فرونشست زمین می‌شود؛ پدیده‌ای که با شکاف‌ها و ترک‌های عمیق در دل زمین و سازه‌های مختلف از جمله خانه‌ها خود را نشان می‌دهد. او درباره وضعیت برداشت از چاه‌ها نیز بیان کرد: از کل چاه‌های استان تهران از دو تا سه هزار چاه غیرمجاز، بیشترین برداشت آب انجام می‌شود. چه‌بسا بسیاری از سفره‌های آب زیرزمینی محلی در حال حاضر با سرعتی سریع‌تر از پر شدن، مصرف می‌شوند. حال تصور کنید جمعیت تهران در افق سال ۱۴۱۰، دو میلیون نفر افزایش خواهد یافت. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد تا سال ۱۴۱۰، ۵۸۰ هزار نفر به جمعیت پردیس، یک میلیون نفر به منطقه ۲۲ تهران و ۵۰۰ هزار نفر در حواشی تهران به جمعیت اضافه می‌شوند. این موضوع، بحران آب را جدی‌تر می‌کند. طبیعتا فرونشست زمین با سرعت هرچه تمام‌تر در تهران در حال وقوع است و جان میلیون‌ها تهرانی در خطر است.