آفت سیاست‌زدگی گریبانگیر میراث باستانی ایرانیان

نادر نینوایی- دولت سیزدهم در حالی واپسین روزهای خود را پشت‌سر می‌گذارد که میراث باستانی ایرانیان شرایط مطلوبی ندارد. تخریب بافت‌های تاریخی شهرها گویا سرِ توقف ندارد و روزی نیست که خبری درخصوص حفاری‌های غیرمجاز در محوطه‌های تاریخی روی خروجی رسانه‌ها قرار نگیرد.
خطر فرونشست آثار تاریخی مهم کشور از «نقش‌رستم» در فارس تا «مسجد سید» در اصفهان را تهدید می‌کند و بودجه محدود وزارتخانه، پاسخگوی برطرف کردن چالش‌های فزاینده این حوزه و پاسداری از میراث و تاریخ ریشه‌دار کشور نیست.
برای بررسی بیشتر وضعیت کنونی و انتظارات از دولت چهاردهم جهت حل مشکلات میراث فرهنگی، به سراغ دکتر عبدالرضا مهاجری‌نژاد عضو هیات علمی پژوهشگاه میراث فرهنگی رفتیم. وی معتقد است که در تاریک‌ترین روزهای میراث فرهنگی سرزمین باستانی‌مان ایران، به سر می‌بریم.
مهاجری‌نژاد بر این نظر است که نگاه سیاست‌زده دولت‌ها به میراث باستان، انجام نگرفتن سرمایه‌گذاری کلان و فقدان تخصص‌‌گرایی، مهم‌ترین مشکلات امروز کشور در حوزه میراث فرهنگی هستند و باید دولت چهاردهم برای عبور از آنها برنامه مشخص و قابل اجرایی داشته باشد. مشروح مصاحبه «جهان‌صنعت» با این باستان‌شناس و مدرس دانشگاه در پی می‌آید.
وضعیت کنونی حفاظت و نگهداری از میراث فرهنگی کشور را چگونه می‌بینید و از نظر شما مهم‌ترین چالش‌هایی که دولت آتی در این حوزه با آن مواجه است، چه هستند؟
در دوره‌ای هستیم که کالبد میراث فرهنگی باتخریب، رخوت و رکود مواجه است. وقتی به اخبار منتشره در رسانه‌ها و مستندات نگاه می‌کنیم متوجه می‌شویم که تخریب در حوزه میراث فرهنگی از حالت روزانه عبور کرده و ساعتی شده است.
هر روز آثار تاریخی متعددی که در پهنای کشور وجود داشته و کالبد میراث فرهنگی با چالش مواجهند. تپه‌ها و سایت‌های تاریخی مورد دست‌اندازی قرار می‌گیرند و به عنوان یک فعال میراث فرهنگی معتقدم با یکی از تاریک‌ترین شرایط در حوزه میراث مواجه هستیم.
مهم‌ترین عللی که موجب شده وضعیت کنونی شکل بگیرد چه هستند و تا چه حد مسائل مدیریتی را در شکل‌گیری این شرایط دخیل می‌دانید؟
چنانچه بخواهیم واقع‌گرا باشیم باید گفت که دلیل عمده‌ای برای رقم خوردن این شرایط وجود دارد. مدیران ارشد وزارت میراث فرهنگی سنخیتی با این حوزه نداشته و فاقد درک صحیح از حوزه هستند. در زمینه مرمت، احیا و اشیای فرهنگی این درک صحیح وجود ندارد. زمانی هم که درک صحیح وجود نداشته باشد، انتظار بهبود داشتن بیهوده است . به عنوان مثال صحبت‌هایی که درخصوص لغو روادید یکطرفه از سوی وزیر میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی مطرح شده، نشان می‌دهد که درک صحیح از گردشگری وجود ندارد. امروز گردشگری در دنیا از سیاست کاملا منفک است و نمی‌توانیم بگوییم اتحاد استراتژیک در بحث لغو روادید اثرگذاری بالایی دارد. درواقع این آدم‌ها هستند که در قالب بحث بازار تصمیم می‌گیرند به چه کشوری رفته و از رفتن به چه کشوری اجتناب کنند. بنابراین زمانی که بازار را نشناسیم و از ذائقه گردشگران ناآگاه باشیم، لغو روادید یکطرفه به تنهایی اثرگذار نیست.
وضعیت موزه‌ها، پایگاه‌های پژوهشی و بافت‌های تاریخی در کشور را چطور ارزیابی می‌کنید و فکر می‌کنید دولت آتی برای عبور از چالش‌های موجود در این حوزه‌ها باید چه رویکردی اتخاذ کند؟
به وضعیت موزه‌ها و پایگاه‌های پژوهشی نگاه کنید، در حال حاضر خیلی از پایگاه‌های کشور مدیر ندارند و این جای تاسف دارد. در نظر داشته باشید که بیشترین کارهای حفاظت، پژوهش و مرمت در این پایگاه‌های پژوهشی انجام می‌گیرد.
وضعیت بافت‌های تاریخی و بناها نیز مساعد نیست و ساعت به ساعت در آستانه تخریب هستند. بافت‌های تاریخی مصوب و ابلاغ می‌شود اما بعد می‌بینیم در آستانه تخریب قرار می‌گیرند. محوطه‌های تاریخی مورد تجاوز (حفاران‌غیرقانونی) بوده و تعداد حفاری‌های قاچاق همواره سیر افزایشی داشته است.
در اولویت نبودن میراث فرهنگی یکی از مشکلات اساسی در این چهل‌و‌چندسال اخیر است. به نظر می‌رسد به میراث فرهنگی به عنوان یک ابزار نگاه می‌کنیم و هرجا که به نفع‌مان باشد، می‌گوییم میراث فرهنگی چندهزارساله داریم و خشت برده و در سازمان ملل به نمایش می‌گذاریم اما آنجایی که به ضررمان باشد اجازه نمی‌دهیم که مردم از پاسارگاد بازدید کنند؛ این خیلی بد است و ما خودمان داریم میراث فرهنگی‌مان را از بین می‌بریم.
برخی مدیران درک صحیحی از میراث فرهنگی ندارند و به جای آنکه سیاست در خدمت میراث و فرهنگ باشد در کشور ما میراث فرهنگی در خدمت سیاست است و به نظرم این بحث بسیار مهمی است که دولت آینده باید به آن توجه داشته باشد.
از سوی دیگر میزان سرمایه‌گذاری‌ای که در حوزه میراث فرهنگی انجام شده، بسیار اندک بوده و قابل مقایسه با سایر حوزه‌های فرهنگی نبوده است. این در حالی است که تعدد محوطه‌ها و آثار تاریخی، بودجه بسیار بالایی را می‌طلبد.
مشکل دیگر حوزه میراث فرهنگی ورود مدیران ارشدی به این حوزه است که سیاسی وارد شده‌اند، متاسفانه وزرا با اتکا به آن چیزهایی که در ذهن‌شان بوده آمده و کارهایی نصفه‌ونیمه انجام می‌دهند و به اقدام براساس برنامه کمتر توجه می‌شود. نمایندگان مجلس نیز در حوزه میراث فرهنگی تخصصی نداشته و نتوانسته‌اند به‌موقع عملکرد وزیر مربوطه را بازخواست کنند و عملا از اجرای برنامه‌های توسعه دور مانده‌ایم.
به نظر شما مشکلات عدیده و وضعیت به تعبیر شما تاریک در حوزه میراث فرهنگی، چه ریشه‌ها و عللی دارد؟
نگاهی به این وضعیت گویای آن است که یا برنامه‌ای در وزارتخانه یا ریاست سازمان وجود نداشته یا توان عمل به برنامه وجود نداشته است.
اخیرا نمایش آثار ایران باستان در چین را داشتیم؛ پرسش این است که کدام کشور صاحب تمدن دست به چنین کاری می‌زند؟ آیا چین، مکزیک، مصر یا سایر کشورهای صاحب تمدن چنین کاری می‌کنند؟ چرا ما باید یک چنین نمایشگاه‌هایی برگزار کنیم؟ نمایش اشیا در کشور ثالث و دریافت چندصدهزار دلار نشان می‌دهد که درک صحیحی از درآمد تولید ناخالص ملی و داخلی وجود ندارد. اگر گردشگر(چینی) به ایران بیاید از هتلداران تا رانندگان تاکسی و سایر مشاغل و مردم منتفع می‌شوند. هیچ کشور صاحب‌تمدنی چنین اقدامی نمی‌کند و این روال اشتباهی است که متاسفانه تداوم دارد. به نظرم این اقدامات نشان اقتدار و عزت نیست و بلکه باید زمینه برای بازدید گردشگران از اشیای تاریخی ایران در داخل کشور مهیا شود.(در نظر داشته باشید که در همین زمان چین از ادعای مالکیت امارات بر جزایر سه‌گانه ایران حمایت می‌کند)
افزون بر این موارد باید اذعان داشت همانگونه که در حوزه‌های نفت و گاز سرمایه‌گذاری کافی نداشته‌ایم و کشورهای حوزه خلیج‌فارس سرمایه‌گذاری کرده و سودش را می‌برند، در بحث میراث فرهنگی هم این وضعیت وجود دارد. کشورهای دیگر برای خودشان در حوزه میراث، ساختارسازی می‌کنند اما ما با تخریب آثار تاریخی مواجهیم.
در همین دولت بین 155 تا 200نیروی غیرمتخصص را آورده‌اند و در میراث فرهنگی استخدام کرده‌اند و مهم‌ترین ابزار که نیروی متخصص بوده یا بازنشست شده یا نیروی توانمند را جذب نکرده‌اند و به این ترتیب وزارتخانه از افراد متخصص تهی خواهد شد.
اگر بخواهید به شکل خلاصه مهم‌ترین اقداماتی را که دولت آتی باید برای سروسامان دادن به حوزه‌های میراث فرهنگی و گردشگری انجام دهد، بر شمارید، اقداماتی که باید در دستور کار قرار گیرند چه هستند؟
انتظاری که از دولت آینده وجود دارد در مرحله اول به کار گماردن یک نیروی متخصص در راس وزارت میراث فرهنگی و بعد بهره بردن از معاونان و مدیران دارای تخصص است. مجلس باید به این موضوع نظر داشته باشد اما در دوره‌های گذشته متاسفانه نمایندگان یک‌چنین شم و نگاهی نداشته‌اند.
وزیری که رای اعتماد می‌گیرد باید در قبال برنامه‌هایش پاسخگو باشد و اگر نتواند به برنامه‌های خود عمل کند، باید استیضاح شود اما این اتفاق پیش از این نیفتاده است. خواهشم این است که این روند در دولت آتی تداوم پیدا نکند.
افزون‌بر این، حوزه میراث فرهنگی نیازمند سرمایه‌گذاری کلان است. ما در طول یک قرن گذشته نتوانسته‌ایم حتی یک موزه در سطح و استاندارد موزه ملی در کشور ایجاد کنیم و این مساله بسیار ناراحت‌کننده و آزاردهنده است.
در کشور به دلیل نبود ساختار همچنین نتوانستیم یک نمایشگاه اکسپو برگزار کنیم، تعداد هتل‌ها برای برگزاری رویداهای مهم کافی نیست و تمام اینها نشان‌دهنده نیاز به سرمایه‌گذاری در حوزه میراث فرهنگی و گردشگری است.
در نهایت به نظرم در دوره‌های گذشته بزرگ‌ترین اشتباه استراتژیک دولت‌ها نگاه کردن ابزاری به میراث فرهنگی بوده است و مثلا شاهد آن بوده‌ایم که در دوره‌ای خشت باستانی را به سازمان ملل بردند و اما از سوی دیگر اجازه نمی‌دهند مردم تاریخ باستان خود را ببینند و از آثار باستانی کشور بازدید کنند.
به هر روی باید پذیرفت که دوره باستان خوب یا بد بخشی از تاریخ ایران است و باید از آن حفاظت کرده و امکان بازدید مردم از تمام آثار آن را برای همه مردم فراهم کنیم.