مصائب مرمت بدون پژوهش

نادر نینوایی- میراث فرهنگی یک شالوده انتقال بار معنوی دارد و به واقع با صنعت خودروسازی و صنایع دیگر متفاوت است. با این وجود در مقطعی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی با هم تلفیق شده و زیر نظر یک سازمان و بعدتر وزارتخانه قرار گرفتند.
به تعبیری می‌توان گفت با قرار گرفتن میراث فرهنگی و گردشگری در کنار هم، نقش پژوهش بسیار کمرنگ شده است و نمود این موضوع را می‌توان در وضعیت مرمت آثار تاریخی کشور دید.
در حالی که در گذشته همزمان با مرمت بناهای تاریخی پژوهش‌هایی هم می‌شد، اما امروز نقش پژوهش بسیار کمرنگ شده است و همین موضوع باعث شده که شناخت کشور از آثار تاریخی و تکنیک‌های معماری گذشتگان افزایش نیابد.
از سوی دیگر سپردن مرمت بناهای تاریخی به مشاوران بیشتر به این موضوع دامن زده و باعث شده که جنبه‌های پژوهشی درخصوص آثار تاریخی کمتر مورد توجه قرار گیرد و اسرار معماری گذشتگان پنهان بماند.
از تلفیق میراث فرهنگی با گردشگری تا چالش‌های مرمت

به گزارش «جهان‌صنعت» جلیل گلشن بافقی-رییس اسبق پژوهشگاه میراث فرهنگی و باستان‌شناس- ضمن تاکید بر تفاوت‌های باستان‌شناسی به عنوان یک فرهنگ و گردشگری به عنوان یک صنعت گفت: واقعیت آن است که صنعت ملموس بوده و فرهنگ ناملموس است و این دو با یکدیگر تفاوت دارند، اما اینطور نیست که این دو نتوانند با هم کار کنند یا بهره‌شان به یکدیگر نرسد.
وی افزود: اتفاقی که افتاده این است که بخشی از میراث فرهنگی که علی‌الخصوص بناهای تاریخی هستند از پژوهش جدا شده‌اند. اگر یک بنای تاریخی صرفا مرمت شود و هیچ پژوهشی درخصوص آن نشود چگونه می‌خواهیم سنت معماری و روش و تکنیک‌های معماری دوران مربوطه را شناسایی و منتقل کنیم. بدون انجام پژوهش نمی‌توان این نکات را متوجه شویم و به تاریخ معماری کشورمان منتقل کنیم تا معماران امروز و آینده بتوانند از این تکنیک‌ها و روش‌های گذشتگان با توجه به روش‌ها و شرایط فعلی استفاده کنند.
این باستان‌شناس ادامه داد: در حال حاضر مشکل این است که مثلا کاخ احمدشاهی مرمت می‌شود بدون آنکه هیچ‌گونه پژوهشی درخصوص آن انجام شود. توجه داشته باشید اگر به کاخ احمدشاهی بنگرید یک زاویه‌ای در آن می‌بینید، اما معماری داخلی و کاری که در قسمت‌های پشتی بنا انجام شده را نمی‌بینید. اجازه بدهید مثالی بزنم، زمانی که یک انسان به ظاهر سالم سرش گیج می‌رود و از نردبانی می‌افتد و پایش می‌شکند، پزشکان سعی می‌کنند افزون بر درمان شکستگی پا، علت سرگیجه و افتادن فرد را هم بررسی کنند و به همین منظور آزمایشات مختلفی روی وی انجام می‌دهند تا علت سرگیجه فرد را بیابند.
گلشن‌بافقی ضمن تاکید بر این نکته که در مرمت آثار تاریخی نیز باید این نگاه وجود داشته باشد، بیان کرد: زمانی که یک آجر از بنایی تاریخی بیفتد و می‌خواهید آن را مرمت کنید، درست در آن زمان است که می‌توانید به داخلش نفوذ کنید و ببینید چه از نظر اسکلت و چه از نظر فونداسیون دارای چه ویژگی‌هایی بوده است. یک بنایی در دماوند به نام «برج شیخ شبلی» داریم. سال‌ها پیش این بنا دچار رطوبت‌زدگی شد و قرار بود درخصوص دفع رطوبت آن وارد عمل شویم. کارشناس مربوطه آمد و بررسی‌ها و اقدامات لازم را انجام داد، وقتی به فونداسیون رسیدیم توجه‌مان به این موضوع جلب شد که چطور در زمان ساخت، این بنا را به صورت هشت‌گوش ساخته‌اند. در نهایت متوجه شدیم دو مربع را در هم چرخانده‌اند و به همین راحتی توانسته‌اند یک هشت‌ضلعی کامل ایجاد کنند. بنابراین اگر صرفا قصد مرمت داشتیم و پژوهش نمی‌کردیم، هیچ وقت نمی‌فهمیدیم که این بنا چگونه ایجاد شده است.
گلشن‌بافقی که یکی از مفاخر باستان‌شناسی کشور محسوب می‌شود با ذکر مثالی دیگر به اهمیت انجام پژوهش در مرمت بناهای تاریخی پرداخت. وی گفت: در میبد مسجدی به نام «حسنی» وجود دارد که به آن مسجد جامع میبد نیز می‌گویند. چند سال قبل می‌خواستند این مسجد را مرمت کنند، اما زمانی که یکی از ستون‌ها را کندند مشاهده کردند که پشت آن یک ستون دیگر قرار دارد که مربوط به دوره تاریخی دیگری است؛ یعنی وقتی در دوره‌های بعد دیده‌اند که مشکلی برای ستون به وجود آمده روی آن را با ستون جدید پوشانده‌اند. بنابراین می‌خواهم بگویم این موقع مرمت است که ما باید پی ببریم درون یک بنا چگونه است و چه ویژگی‌هایی دارد.
آفت واگذاری مرمت به مشاوران
یکی از مشکلات امروز مرمت بناهای تاریخی که در سال‌های اخیر چالش‌هایی را به دنبال داشته، مساله واگذاری مرمت آثار تاریخی به مشاوران است.
به گزارش «جهان‌صنعت»، گلشن بافقی استاد باستان‌شناسی کشور در این خصوص گفت: یک مشکل این است که (در زمان مرمت) پژوهش انجام نمی‌شود و مشکل دوم این است که مرمت بنا را به مشاوران می‌سپارند. توجه داشته باشید که مشاوران هیچ‌گونه اطلاعی از مسائل مرتبط با پژوهش ندارند. پیش‌تر به مهندس ضرغامی (وزیر میراث فرهنگی) نیز مشکلات مرمت بناهای تاریخی را گفته‌ام. به وی گفتم وقتی مشاور بنایی تاریخی را مرمت می‌کند، بنا قبل و بعد از مرمت(به لحاظ ظاهر) متفاوت می‌شود. به نظرم برای رفع این مشکل کسانی که باستان‌شناس باتجربه هستند باید در مرمت‌ها حاضر باشند و صرف اینکه کسی مدرک دانشگاهی داشته باشد کافی نیست. یعنی داشتن مدرک باستان‌شناسی یکی از شروط لازم است، اما ما آن را به عنوان تنها شرط لازم در نظر می‌گیریم.
وی افزود: «دانشجوی خارجی وقتی از دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شود می‌تواند وارد بازار کار شود، اما دانشجوی ایرانی که از دانشگاه فارغ‌التحصیل می‌شود فاقد تخصص لازم است و باید اول کسب تجربه کرده و سپس وارد بازار کار شود. یعنی فرق داشتن مدرک باستان‌شناسی و باستان‌شناسی را انجام دادن اینجا مشخص می‌شود.»
توجه داشته باشید که صرف انجام فیزیکی مرمت بدون تحقیق و پژوهش باعث می‌شود مطالعات و دانسته‌های ما از بناهای تاریخی در سطح باقی بماند و فاقد عمق لازم باشد.
از سوی دیگر با توجه به اهمیت استفاده از نیروی متخصص و باستان‌شناس زبده در فرآیند انجام مرمت لازم است که وزارت میراث فرهنگی در برنامه‌ریزی‌های آتی خود به این مساله توجه داشته باشد و چاره‌اندیشی لازم را انجام دهد.