آمریکایی‌ها چطور اجازه تهاتر به عراق دادند؟

گروه انرژی- چه شد که آمریکایی‌ها با تهاتر نفت عراق به جای بدهی گاز و برق موافقت کردند؟ این سوالی است که اگرچه برخی اعضای اتحادیه صادرکنندگان نفت پاسخ‌های پراکنده‌ای به آن داده‌، با این حال ابهامات دیگری همچنان باقی است.
رییس هیات‌مدیره اتحادیه صادرکنندگان فرآورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی ایران به تازگی خبر داده که با توافق به عمل آمده برای تهاتر نفت و گاز با عراق، دست آمریکا برای سنگ‌اندازی کوتاه شده و باتوجه به وضعیت عراق، ایجاد این توافق می‌تواند به نفع ایران باشد. آن‌طور که سید‌‌حمید حسینی به ایسنا گفته، با تفاهم به عمل آمده بین مقامات دو کشور مقرر شده که روزانه ۱۰۰ هزار بشکه نفت بابت این بدهی با عراقی‌ها تهاتر شود.
مجموع صادرات گاز و برق ایران به عراق روزانه ۱۰ تا ۱۵ میلیون دلار برآورد شده است. پیش‌تر آمریکا برای صادرات به عراق معافیت و هم اجازه پرداخت پول ایران را صادر کرده بود، اما در عمل مکانیزمی که طراحی شده به نحوی است که امکان دریافت مطالبات به راحتی امکان‌پذیر نیست و معمولا مقداری از پول ما در عراق باقی می‌ماند.
وزیر خارجه عراق اخیرا اعلام کرده که میزان بدهی‌های این کشور بابت گاز و برق رقمی در حدود ۱۸ میلیارد دلار است، این در حالی است که بانک مرکزی ایران این بدهی را ۱۱ میلیارد دلار اعلام می‌کند!
حسینی می‌گوید، پس از کاهش صادرات گاز به عراق و در تنگنا قرار گرفتن این کشور برای تامین برق آن مقرر شد روزانه ۳۰ هزار بشکه نفت فوق‌سنگین و حدود ۷۰ هزار بشکه نیز نفت‌کوره بابت بدهی این کشور دریافت شود که در مجموع روزانه ۱۰۰هزار بشکه خواهد شد که این رقم می‌تواند بخشی از طلب روزانه را پوشش دهد.
به گفته حسینی، عراقی‌ها آمریکایی‌ها را تحت فشار قرار داده‌اند و پیشنهاد شده برای اینکه در آینده مجدد این مساله تکرار نشود با نفت و نفت‌کوره تهاتر شود. در گذشته نیز این پیشنهاد داده شده بود، اما عراقی‌ها از این پیشنهاد استقبال نکردند. در نتیجه آمریکایی‌ها نیز اعلام کردند که ۱۲۰ روز به عراق فرصت می‌دهیم که طلب برق ایران را به بانک‌های غیرعراقی مثل عمان، قطر، ترکیه و کشورهایی که مورد نظر ایران است، منتقل کنند.
حسینی براین باور است که آمریکایی‌ها گمان می‌کردند که با این اقدام عراقی‌ها از موضوع تهاتر که خلاف نظر آمریکایی‌ها بود منصرف می‌شوند، اما این اتفاق نیفتاد و آمریکایی‌ها عکس‌العمل نشان دادند و ۱۴ بانک عراقی را به بهانه همکاری ارزی با ایران تحریم کردند، از آن طرف دولت عراق موافقتنامه‌ای که با ایران داشت را قانونی کرد و قرار است از ابتدای آگوست آغاز شود.
به گفته وی، باتوجه با مشکلاتی که در روابط ما با آمریکا و روابط بانکی عراق وجود دارد این راه‌حل می‌تواند کمک کند و همچنین در آینده نیز افزایش یابد، بنابراین قطعا می‌توانیم باتوجه به مبلغی که روزانه برای تهاتر طلب داریم در مذاکرات بعدی حجم دریافت نفت‌خام یا سوخت کوره را افزایش دهیم.
این فعال صادراتی در حوزه نفت، گاز و پتروشیمی همچنین گفت: با توجه به برخی بی‌ثباتی‌ها در عراق و شرایط نامناسب بانکی این کشور هرچه بتوانیم منابع پولی را از این سیستم خارج و از طرق دیگر با عراقی‌ها توافق کنیم موفق‌تر هستیم و به نفع ما خواهد بود.
بحران برق در عراق
آنچه حسینی گفته نتایج مذاکراتی است که بین دو کشور انجام شده است. آنسو‌تر اما آمریکایی‌ها هم این تهاتر را رصد می‌کنند. موسسه مطالعات واشنگتن در گزارشی درباره بحران مزمن و طولانی‌مدت برق در عراق هشدار داده که شکاف بین عرضه و تقاضا در بخش برق با تداوم زیان‌های فنی و تجاری، این کشور را در بحران قرارخواهد داد.
در دسامبر ۲۰۲۱، علی علاوی وزیر دارایی وقت اظهار کرد: «اگر این بخش در سه تا پنج سال آینده اصلاح نشود، احتمالا منجر به نابودی بودجه دولت شود.» چون این امر منجر به عدم‌تعادل مالی در وزارت برق می‌شود که نیازمند میلیاردها دلار هزینه بوده در حالی که درآمدهای این وزارتخانه ناچیز است. براساس گزارش صندوق بین‌المللی پول، کل هزینه‌های عملیاتی اعلام‌شده وزارت برق عراق در سال ۲۰۱۹ بالغ بر ۳/۹ میلیارد دلار (۰/۱۱ تریلیون دینار عراق یا ۴ درصد از تولید ناخالص داخلی) بوده، در حالی که درآمدها کمتر از یک میلیارد دلار است.
در ماه مه، نخست‌وزیر محمد السودانی اظهار کرد که عراق روزانه ۱۲۰۰ میلیون فوت مکعب گاز می‌سوزاند، جالب اینکه روزانه ۱۰۰۰ میلیون فوت‌مکعب استاندارد از ایران وارد می‌کند که برای دولت حداقل ۴ میلیارد دلار در سال هزینه دارد؛ بدتر از آن، عراق مقادیر زیادی گاز را در طول تولید نفت خام هدر می‌دهد. براساس گزارش بانک جهانی، عراق پس از روسیه دومین کشور بزرگ جهان از نظر گاز فلر است. در ماه مه، نخست‌وزیر محمد السودانی اظهار کرد که عراق روزانه ۱۲۰۰ میلیون فوت‌مکعب گاز می‌سوزاند، جالب اینکه روزانه ۱۰۰۰ میلیون فوت مکعب استاندارد از ایران وارد می‌کند که برای دولت حداقل ۴ میلیارد دلار در سال هزینه دارد.
علاوه‌بر هزینه هنگفت مالی، انتشار گازهای گلخانه‌ای برای عراقی‌هایی که در نزدیکی میدان‌های نفتی بزرگ زندگی می‌کنند، تهدیدی بوده و همچنین با انتشار میلیون‌ها تن دی‌اکسید کربن و متان به تغییرات آب و هوایی کمک می‌کند. تغییرات آب‌و‌هوایی علت مستقیم دمای بی‌سابقه‌ای است که عراقی‌ها و کل جهان از آن در تابستان رنج می‌برند.
توافق با ایران
در اوایل ماه جاری و با توجه به افزایش شدید دمای هوا در تابستان، وزارت برق عراق اعلام کرد که شبکه برق ۵۰۰ مگاوات از ظرفیت تولید خود را از دست داده که منجر به افزایش ساعات قطعی برق شده است. این ضرر ناشی از کاهش عرضه گاز طبیعی از ایران بود، اما قبل از این زیان، عراق حدود ۲۴۰۰۰ مگاوات برق تولید می‌کرد که براساس برآوردها، کمتر از ۳۴۰۰۰ مگاوات مورد نیاز برای تامین نیاز داخلی بود. به گفته احمد موسی، سخنگوی وزارت برق، عراق در تابستان به ۵۵ تا ۶۰ میلیون متر‌مکعب در روز گاز ایران نیاز دارد، اما این میزان را دریافت نمی‌کند. زمانی که عرضه گاز ایران در ۴ ژوئیه به شدت کاهش یافت، دولت این کاهش را به دلیل تحریم‌های آمریکا که مانع از مبادلات مالی با ایران شد، نسبت داد.
عراق ۴۰ درصد از برق مورد نیاز خود را به ایران یعنی حدود ۷۰ میلیون مترمکعب گاز ایران برای تغذیه نیروگاه‌های این کشور و خرید مستقیم برق از تهران وابسته است.
به گفته یک منبع آمریکایی، این معافیت‌ها عمدتا برای محافظت از بانک تجارت عراق TBI اعطا می‌شود. از آنجایی که دولت برای تامین انرژی ایران از طریق انتقال پول به حساب‌های ایران در TBI پول پرداخت می‌کند و واشنگتن اغلب به دلیل قطع مکرر گاز مقصر شناخته می‌شود، زیرا ایالات‌متحده پول ایران را در بانک تجاری عراق مسدود کرد، هرچه مشکلات فنی و تقاضای داخلی ایران گاهی باعث کاهش عرضه نیز می‌شد. در ۹ ژوئیه، «چارچوب هماهنگی» از بغداد خواست تا از آمریکا بخواهد که مانع پرداخت‌ها نشود. بنابراین، بغداد امیدوار است با دستیابی به توافق مبادله‌ای با تهران، از قطع برق، ناآرامی‌های سیاسی و اعمال تحریم‌های آمریکا جلوگیری کند، اما این توافق سوالات زیادی را ایجاد می‌کند.
در ۱۱ ژوئیه، بغداد و تهران توافقنامه‌ای را امضا کردند که به عراق اجازه می‌دهد هزینه گاز طبیعی وارداتی خود از ایران را از طریق تهاتر با نفت پرداخت کند که هنوز سازوکار آن مشخص نیست. عراق به ۴۰ درصد از برق به ایران یعنی حدود ۷۰ میلیون متر‌مکعب گاز برای تغذیه نیروگاه‌هایش و خرید مستقیم برق از تهران وابسته است، اما ایران اغلب عرضه گاز به عراق را کاهش می‌دهد. برخی از این کاهش‌ها به تقاضای داخلی ایران نسبت داده می‌شود.
معافیت‌های آمریکا برای واردات گاز تا حدی مشروط به پیشرفت بغداد در دستیابی به دو هدف اصلی است؛ استقلال از ایران در زمینه انرژی و کاهش میزان هدررفت گاز از طریق سوخت در حین تولید نفت.
عراق در حال حاضر ۱۲ میلیارد دلار بابت واردات گاز و انرژی به ایران بدهکار بوده و مبالغ آن به حسابی در بانک تجارت عراق واریز شده است، اما تهران نمی‌تواند بدون معافیت از تحریم‌های مختلف آمریکا علیه نهادهای دولتی ایران به این پول دسترسی داشته باشد. قرارداد جدید مبادله‌ای به بغداد اجازه می‌دهد تا از این مشکل دوری و با نفت پرداخت کند.
یکی از دلایل دستیابی به این توافق آن است که عراق در برآوردن الزامات واشنگتن برای رفع تحریم‌ها با آن مواجه بود. با این حال، معافیت‌های آمریکا برای واردات گاز تا حدی مشروط به پیشرفت بغداد در دستیابی به دو هدف اصلی است؛ استقلال از ایران در زمینه انرژی و کاهش میزان هدررفت گاز از طریق سوخت در حین تولید نفت.
دولت دونالد ترامپ، رییس‌جمهوری سابق ایالات متحده، بر هدف اول تاکید کرد، در حالی که دولت بایدن بیشتر بر انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از شعله‌ور شدن گاز تمرکز داشت. بغداد اقداماتی را برای تحقق این اهداف انجام می‌دهد، مانند امضای اخیر توافق‌نامه جذب گاز و انرژی خورشیدی با توتال انرژی، توسعه شرکت گاز بصره با شل و میتسوبیشی و توسعه میدان گازی خورمور.
با وجود این اقدامات، السودانی در ۱۱ ژوئیه تاکید کرد که عراق باید تلاش‌های بیشتری در این حوزه‌ها انجام دهد و حداقل سه سال دیگر برای استقلال از گاز ایران زمان نیاز دارد. در واقع، بغداد برای بهره‌برداری از ذخایر عظیم گاز خود، جذب گاز هدررفته در طول تولید نفت، توسعه خطوط لوله گاز یا توسعه مایع‌سازی سرمایه‌گذاری زیادی نکرده است. دلایل مختلفی مانند زیرساخت‌های ناکافی، سوء‌مدیریت، دخالت ایالات متحده و فساد مزمن پشت این موضوع است.
موضع آمریکا
به نظر می‌رسد توافق نفت در برابر گاز واشنگتن را غافلگیر کرده است. باید توجه داشت که واشنگتن بر اهداف بلندمدت خود برای ایجاد ثبات در عراق، تامین دوری بیشتر بغداد از ایران و بستن روزنه‌ها و مسیرهای دور زدن تحریم‌ها برای تهران متمرکز است، اما در شرایط بحران برق تابستانی، ثبات موجود مستلزم نزدیک شدن به ایران است نه دور شدن از آن.
السودانی نشان می‌دهد تحت فشار ایران برای پرداخت مطالبات گاز معوقه قرار دارد. از آنجایی که واشنگتن به تهران اجازه نمی‌دهد این پرداخت‌ها را از بانک تجارت عراق پس بگیرد، چاره‌ای جز دستیابی به توافق مبادله‌ای نداشت.
وی با توازن میان واقعیت‌ها و فشارهای متضاد مواجه است. اگرچه او ظاهرا می‌خواهد فضای مانور سیاسی خود را گسترش دهد، اما می‌داند اگر بیش از حد فراتر رود، بغداد زیر فشار اقتصادی می‌رود. به عبارت دقیق‌تر، او بیشتر به گاز ایران نیاز دارد. به همین دلیل، السودانی ظاهرا مستقل از واشنگتن عمل کرده است. نخست‌وزیر احتمالا می‌خواهد نشان دهد که تلاش واقعی برای توقف وابستگی عراق به گاز ایران را انجام می‌دهد و در عین حال ممکن است به واشنگتن بفهماند که توقف این وابستگی به‌طور ناگهانی گزینه مناسبی نیست، مگر اینکه دولت بایدن بخواهد شاهد یک کشور فروپاشی باشد.
به باور کارشناسان کاخ سفید با توافق پایاپای موافقت خواهد کرد تا از افزایش بی‌ثباتی در عراق در زمان قطع برق تابستان جلوگیری کند. با رسیدن ساعات قطعی برق در عراق به ۱۶ ساعت در روز، عراقی‌ها خشمگین هستند، به ویژه پس از افزایش دمای هوا به ۵۰ درجه سانتیگراد در برخی از استان‌های جنوبی که باعث شد مردم برای تظاهرات گسترده بیرون بروند و جاده‌ها را مسدود کنند.