ابرچالش‌های بازار سرمایه

علیرضا تاج‌‌بر*
در چندسال اخیر و به‌ویژه از آغاز سال ۱۴۰۱، بازار سرمایه ایران با چالش‌های فراوانی روبه‌رو بوده است. این چالش‌ها به‌دلیل مجموعه‌ای از عوامل و رویدادهای مختلف رخ داده‌اند که هرکدام به‌طور جداگانه و به شکلی عمیق اعتماد سرمایه‌گذاران را نسبت به این بازار کاهش داده است. از دست رفتن اعتماد عمومی نسبت به بورس و کاهش جذابیت آن برای سرمایه‌گذاران نتیجه ترکیبی از عوامل بیرونی و درونی بوده که همه باعث شدند نرخ بازدهی بازار سرمایه نسبت به سایر بازارها کاهش یابد و در نهایت سرمایه‌گذاران به‌طور قابل‌توجهی از این بازار فاصله بگیرند.
یکی از اتفاقات مهمی که موجب تضعیف اعتماد سرمایه‌گذاران شد، رویدادهای تلخی بود که در اردیبهشت۱۴۰۱ رخ داد. در آن زمان، به‌دلیل عدم شفافیت و نبود اطلاعات دقیق، عده‌ای از سرمایه‌گذاران عمده و افرادی که به اطلاعات نهانی دسترسی داشتند، توانستند پیش از انتشار عمومی مصوبه‌ای مهم درباره نرخ خوراک پتروشیمی‌ها، از این اطلاعات بهره‌برداری کنند و در نتیجه با حجم‌های بالا اقدام به فروش سهام کردند. این مساله باعث شد که شائبه‌های زیادی درباره استفاده از اطلاعات نهانی در بازار سرمایه به وجود بیاید. افکار عمومی و سرمایه‌گذاران خرد احساس کردند که برخی فعالان بازار به اطلاعاتی دسترسی دارند که دیگران از آن بی‌بهره هستند و این موضوع نوعی ناعدالتی و بی‌اعتمادی عمیق را در میان سرمایه‌گذاران ایجاد کرد.
نهادهای نظارتی نیز متاسفانه در آن زمان نتوانستند به شکل قاطعانه‌ای وارد عمل شوند و به‌طور جدی این تخلفات را پیگیری کنند. این کم‌توجهی و عدم نظارت دقیق از سوی نهادهای متولی بازار باعث شد که بی‌اعتمادی عمومی به بازار بیشتر شود و سرمایه‌گذاران خرد احساس کنند که شرایط ناعادلانه‌ای بر بازار حاکم است. این عدم شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها و عدم برخورد جدی با تخلفات سبب شد که بازار سرمایه بیش از پیش با مشکلات دست‌وپنجه نرم کند و سرمایه‌گذاران از این بازار فاصله بگیرند. در نهایت، این شرایط به کاهش ورود سرمایه‌های جدید به بازار و افزایش خروج سرمایه‌ها از بازار سرمایه منجر شد و بسیاری از افراد ترجیح دادند که سرمایه خود را به بازارهای دیگر منتقل کنند.
وی ادامه داد: با این حال در شرایط کنونی و با تغییرات جدید در تیم مدیریتی دولت و بازار، امیدهایی برای بهبود وضعیت و بازگشت اعتماد به بازار سرمایه به وجود آمده است. این تغییرات و تحولات در مدیریت بازار، اگر به‌طور اصولی و پایدار ادامه پیدا کند، می‌تواند بستری امن‌تر و شفاف‌تر را برای سرمایه‌گذاران فراهم کند. البته بازگرداندن اعتماد از دست رفته به بازار، نیازمند تلاش‌های بیشتری است و تنها با ایجاد تغییرات مدیریتی نمی‌توان انتظار داشت که مشکلات بازار به‌سرعت برطرف شود.
برای رشد و توسعه پایدار بازار سرمایه و بازگرداندن سرمایه‌گذاران به بورس، اقدامات و اصلاحات بیشتری لازم است. یکی از این اقدامات اصلاح و تعدیل نرخ بهره است که در حال حاضر در بالاترین حد خود قرار دارد و باعث شده انگیزه سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه به شدت کاهش یابد. کاهش نرخ می‌تواند انگیزه سرمایه‌گذاران را برای ورود به بازار سرمایه افزایش دهد و این امر یکی از شروط اساسی برای رشد پایدار بازار به شمار می‌رود.
علاوه‌بر موضوع نرخ بهره، مساله قیمت‌گذاری دستوری نیز یکی دیگر از چالش‌های بزرگ بازار سرمایه است که در چند سال اخیر مشکلات زیادی برای صنایع مختلف به‌ویژه صنایع مهمی چون صنعت برق و صنعت خودرو ایجاد کرده است. در سیاست‌های قیمت‌گذاری دستوری، دولت‌ها به جای آنکه اجازه دهند قیمت‌ها براساس عرضه و تقاضا تعیین شود، سعی می‌کنند قیمت‌ها را به‌شکل مصنوعی کنترل کنند. این رویکرد، برخلاف اهداف اولیه، در بیشتر موارد نه‌تنها به سودآوری شرکت‌ها کمک نمی‌کند بلکه باعث می‌شود شرکت‌ها نتوانند با انعطاف بیشتری به نوسانات بازار واکنش نشان دهند و در نتیجه زیان‌های متعددی را تجربه می‌کنند.
به عنوان مثال در صنعت برق و خودرو، قیمت‌گذاری دستوری در سال‌های اخیر مشکلات جدی ایجاد و شرکت‌های این صنایع را با چالش‌های مالی و مدیریتی فراوانی روبه‌رو کرده است. این شرکت‌ها به‌دلیل الزام به فروش محصولات خود با قیمت‌های کمتر از هزینه‌های تولید، دچار زیان‌های قابل‌توجهی شده‌اند و نتوانسته‌اند منابع مالی لازم برای سرمایه‌گذاری‌های جدید و توسعه را تامین کنند. این وضعیت علاوه‌بر کاهش کیفیت محصولات و خدمات باعث شده برخی از این شرکت‌ها برای بقا به حمایت‌های مالی دولتی وابسته شوند که این امر نیز بار اضافی بر بودجه عمومی تحمیل کرده است.
اگر دولت و نهادهای نظارتی بخواهند اعتماد سرمایه‌گذاران به بازار سرمایه را بازگردانند و این بازار را به بستری مطمئن برای سرمایه‌گذاری تبدیل کنند، باید به اصلاحات جدی و اساسی دست بزنند. این اصلاحات شامل کاهش نرخ بهره، بازنگری در سیاست‌های قیمت‌گذاری دستوری، ایجاد شفافیت بیشتر در تصمیم‌گیری‌ها و افزایش نظارت بر فعالیت‌های بازار است. تنها درصورتی‌که این اصلاحات به شکل منسجم و پایدار اجرا شوند، می‌توان انتظار داشت که بازار سرمایه به‌عنوان یک بستر مناسب و امن برای سرمایه‌گذاری مجدد مورد استقبال سرمایه‌گذاران قرار گیرد و رشد پایدار خود را از سر بگیرد.
* مدیرعامل شرکت رهپویان سرمایه ایران