اثرات کریدور هند-خاورمیانه- اروپا بر تجارت جهان

پروژه کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا که اخیرا اعلام شده و هند را با بازارهای خاورمیانه و اروپا مرتبط می‌کند، نقطه برجسته اجلاس جی ۲۰ در سال جاری بود، در حالی که این کریدور جدید نیمی از اقتصاد جهانی و ۴۰ درصد از جمعیت جهان را نشان می‌دهد. براساس یادداشت تفاهم امضاشده در ۹ سپتامبر توسط اتحادیه اروپا، فرانسه، آلمان، هند، ایتالیا، عربستان سعودی، امارات و ایالات‌متحده، کریدور هند-خاورمیانه-اروپا شامل یک کانال ریلی چندوجهی است که هم از مسیرهای راه‌آهن و هم مسیرهای کشتیرانی در فاصله ۵۰۰۰ کیلومتری استفاده می‌کند، ضمن اینکه در کنار هم، شبکه‌ای از کابل‌های برق زیر دریا و خطوط لوله انرژی سبز بین هند و یونان گذاشته خواهد شد.
در همین راستا، ساسان زاهدی کارشناس مسائل بین‌المللی حمل‌و‌نقل گفت: شبه‌قاره هند متشکل از کشورهای امروزی پاکستان، هند، بنگلادش و سریلانکا، تا سال ۱۹۴۷ میلادی (۱۳۲۶ شمسی) برای حدود دو قرن تحت سیطره و استعمار بریتانیا قرار داشت و به دنبال مبارزات مستمر آزادیخواهانه مردم شبه‌قاره به رهبری مهاتما گاندی، با استقلال از انگلستان در سال ۱۹۴۷ و تاسیس کشورهای جدید هندوستان، سریلانکا و پاکستان در سال ۱۹۴۷، جغرافیای سیاسی و اقتصادی منطقه جنوب آسیا وارد پارادایمی جدید شد. البته، بنگلادش تا سال ۱۹۷۱، تحت عنوان پاکستان شرقی، به مثابه بخشی از کشور پاکستان محسوب می‌شد و در سال مزبور و پیرو وقوع جنگ میان هند و پاکستان، این کشور به عنوان کشوری مستقل در جغرافیای سیاسی جهان وارد شد.
وی افزود: هند به عنوان بزرگ‌ترین کشور ایجاد شده در پی استقلال شبه قاره از بریتانیا، از بدو تاسیس به عنوان کشوری پرجمعیت، فقیر و فاقد زیرساخت‌های اساسی و با صادراتی عمدتا مبتنی بر محصولات با فناوری پایین، ارزان و حجیم و کاربر و مبتنی بر مزیت نیروی کار فراوان و ارزان در این کشور، در صحنه جهانی نمود پیدا کرد. از منظر سیاسی، اگرچه هندوستان از پایه‌گذاران جنبش عدم تعهد قلمداد می‌شد و جواهر لعل نهرو نخست‌وزیر وقت هندوستان از چهره‌های اساسی شکل‌گیری جنبش مزبور شناخته می‌شود، اما همواره در فضای جنگ سرد در دهه‌های ۱۹۵۰ تا پایان دهه ۱۹۸۰، به عنوان کشوری همسو و بعضا متحد با اتحاد جماهیر شوروی سابق به آن نگریسته می‌شد که این امر خصوصا در دوران نخست‌وزیری خانم ایندیرا گاندا و سپس راجیو گاندی متجلی بود. از لحاظ اقتصادی نیز این کشور از بدو تاسیس تا اوایل دهه ۱۹۹۰، همواره به نوعی دارای گرایشهای سوسیالیستی در عرصه اقتصاد داخلی بوده است.
ساسان زاهدی اضافه کرد: همزمان با فروپاشی شوروی در ابتدای دهه ۱۹۹۰ و کنار گذاشته شدن سیاست‌های سوسیالیستی در بسیاری از کشورها، هندوستان نیز وارد عرصه‌ای جدید از حیات اقتصادی خود شد که این امر در قالب کاهش مداخلات دولت در اقتصاد، تسهیل جریان ورود سرمایه به کشور و توسعه سرمایه‌گذاری خارجی، توجه به تولیدات صادرات‌محور و هم گرایی با روند نولیبرالیسم اقتصادی و تجاری در عرصه جهانی متجلی شد.
این کارشناس گفت: از همان زمان (دهه ۱۹۹۰ میلادی)، هندوستان با دارا بودن بیش از یک میلیارد نفر جمعیت و سهم بالای افراد زیر خط فقر در این جمعیت بالا و تشخیص این امر که برای تامین نیازهای معیشتی این جمعیت انبوه و توسعه اقتصادی کشور، ملزم به هم نوا شدن با جریان‌ها و امواج جدید اقتصاد و تجارت جهانی است، به بازنگری در سیاست‌ها و خط‌مشی‌های اقتصادی خود پرداخته و با اولویت قائل شدن برای امر اقتصاد نسبت به سایر ملاحظات و خط‌مشی‌ها، با تکیه بر جمعیت انبوه و جوان خود کوشید تا با بازتعریف نقش خود در عرصه جهانی و جانمایی جدید در عرصه اقتصاد جهانی، وضعیت خود را ارتقا دهد .
وی افزود: استمرار این جهت‌گیری در طول سه دهه گذشته موجب شده که امروزه ما با هندوستانی مواجه باشیم که از جهات گوناگون با کشور سه دهه قبل متفاوت است. امروزه هند با دارا بودن جمعیتی بالغ بر ۴/۱ میلیارد و با پیشی گرفتن از چین، به عنوان پرجمعیت‌ترین کشور جهان محسوب می‌شود. حجم اقتصاد هند با برخورداری از تولید ناخالص ملی بین ۳۰۰۰ تا ۳۵۰۰ میلیارد دلار در سال‌های اخیر، این کشور را به عنوان یکی از اقتصادهای بزرگ جهان و یکی از اقتصادهای نوظهور مطرح کرده است. اگرچه با توجه به جمعیت بالای هند، سرانه جی‌دی‌پی این کشور هنوز پایین است، اما کلیت اقتصاد این کشور بزرگ است؛ به گونه‌ای که با توجه به رشد آن در سال‌های اخیر از برخی کشورهای صاحب‌نام و اروپایی نیز حجم اقتصاد هند پیشی گرفته است.
کارشناس حمل‌و‌نقل بین‌المللی ادامه داد: اخیرا نیز وجود نشانه‌هایی مبنی بر برخی نوسانات در نرخ رشد اقتصادی چین (به عنوان رقیب آمریکا و مدعی رسیدن به مقام نخست اقتصادی جهان در دهه ۲۰۳۰) و از سوی دیگر روند نسبتا ثابت، مستمر و بدون نوسان نرخ رشد اقتصادی هند، باعث شده توجهات به اقتصاد این کشور بیش از پیش مورد نظر محافل و اندیشکده‌های اقتصادی و سیاسی جهان قرار گیرد.
زاهدی بیان کرد: براساس آنچه گفته شد، نظام اقتصادی هند همزمان در سه دهه اخیر و خصوصا دو دهه گذشته، با کشورها و طرف‌های تجاری بیشتری نسبت به گذشته در تعامل بوده و مسیرهای تجاری این کشور توسعه و تنوع یافته که این امر هم در عرصه صادرات و هم در عرصه واردات تجلی پیدا کرده و تعداد شرکای تجاری هند چند برابر شده و بسیاری از کشورهای جهان که روزگاری فاقد هرگونه مبادله تجاری با هند بودند، امروزه با این کشور مبادلات قابل توجهی را یافته‌اند.
این کارشناس در ادامه گفت‌وگو با بازار اظهار کرد: تبعات این امر در عرصه دیپلماسی نیز بدین صورت بوده که این کشور تلاش کرده با تقدم مساله اقتصاد در نظام روابط بین‌المللی خود، با اغلب کشورها در بلوک‌های مختلف روابط حسنه ایجاد کند تا فارغ از ملاحظات سیاسی و ایدئولوژیک، صرفا بتواند منافع اقتصادی خود را دنبال کرده و به تعبیر عامیانه امکان سیر کردن جمعیت انبوه خود را فراهم کند. از جمله نمونه‌های این امر را در قالب توسعه همزمان مراودات هند با آمریکا و چین یا روسیه می‌توان مشاهده کرد و یا توسعه هم زمان مراودات هند با ایران و در عین حال با رژیم صهیونیستی و یا کشورهای عربی.
ساسان زاهدی افزود: به هر حال، امروزه هندوستان تلاش می‌کند تا برای پیگیری تحقق اهداف خود، حضور خود را در پیمان‌های منطقه‌ای، جهانی و نیز کریدورهای جهانی تجاری به عنوان کشوری مهم و تاثیرگذار تثبیت کند به طوری که اخیرا نیز طرح موضوعاتی نظیر کریدور هند-خاورمیانه نیز در همین راستا مطرح شده است در حالی که مطرح و اجرایی شدن آن برای ایران مهم و قابل تامل و مداقه است.
کارشناس حمل‌و‌نقل بین‌المللی گفت: شکل‌گیری کریدور مزبور بر جریان تقاضای حمل‌و‌نقل و ترانزیت از مسیر ایران اثرگذار خواهد بود، زیرا اگرچه هند از جمله کشورهای اصلی تعریف‌کننده کریدور شمال-جنوب است، اما تجربه دو دهه گذشته و حتی مروری بر عملکرد آن در دو سال اخیر که با جنگ روسیه و اوکراین انتظار می‌رفت حجم تجارت در این کریدور افزایش قابل ملاحظه‌ای یابد، نشان داده که کریدور شمال‌-جنوب به واسطه برخی مشکلات زیرساختی و فرآیندی، از پتانسیل و ظرفیت قابل ملاحظه‌ای برای پاسخگویی به نیازهای جدید با سرعت عمل و توان انعطاف‌پذیری بالا برخوردار نیست و در این میان، ترکیه نیز تلاش کرده تا با طرح موضوعات و جریان‌های مختلف، نقش خود را به عنوان ‌هاب ترانزیت و حمل‌و‌نقل در منطقه غرب آسیا و حتی در سطح جهانی برجسته کند. به تعبیر دیگر، ترکیه به دنبال آن است تا از هر فرصتی برای کسب منافع خود استفاده کرده و از آب گل‌آلود ماهی بگیرد. لذا، ایجاد و شکل‌گیری مسیرهای تجاری جدید یقینا موجب شکل‌گیری جریان‌های جدیدی خواهد شد که عدم شناخت ایران از آنها و عدم مشارکت فعالانه، منجر به کاهش نقش مسیرهای تعریف شده از ایران و به محاق رفتن کشور در عرصه حمل‌و‌نقل بین‌المللی خواهد شد.
وی اضافه کرد: از ابتدای قدرت گیری محمد بن سلمان در عربستان، علی‌رغم ماجراجویی‌های سیاسی وی در مواردی مانند راه انداختن جنگ یمن یا قتل جمال خاشقچی، طرح موضوعاتی مانند استراتژی‌های او برای عربستان در دهه ۲۰۳۰، ایجاد شهر نئوم، توجه به متنوع کردن ساختار اقتصادی عربستان و کاهش نقش و سهم صادرات نفت خام در سبد درآمدی عربستان در سال‌های آتی، توجه به موضوع فناوری و خصوصا فناوری‌های نوین در حوزه‌های آموزشی و اقتصادی در عربستان و غیره موجب شده تا نگاه جهانی به عربستان، دچار تغییر و تحول شده و به تدریج دیگر جهان به این کشور به عنوان یک تولید‌کننده و صادر‌کننده صرف نفت و انرژی نگاه نکرده و به منزله یکی از اقتصادهای نوظهور آتی (‌البته با تاخیر نسبت به سایر اقتصادهای نوظهور) بنگرد.
ساسان زاهدی ادامه داد: این کشور همچنین کوشیده تا با رفع برخی تعارضات با سایر کشورها، بر توان خود برای نقش‌آفرینی در عرصه اقتصاد و سیاست جهانی همزمان با کاهش اتکا بر غرب و آمریکا و گسترش نگاه به شرق اعم از توسعه مروادات سیاسی و اقتصادی با چین و روسیه (به عنوان کشورهای معارض یا رقیب با آمریکا در عرصه‌های تجاری و سیاسی) بیفزاید. در این بین پیداست که هند برای عربستان سعودی کشوری مهم است، چراکه این کشور علاوه بر اقتصاد در حال رشد، یکی از بازارهای صادراتی مهم برای عربستان (چه به عنوان مقصد سنتی نفت صادراتی عربستان و چه به عنوان مقصد احتمالی صادراتی در آینده برای سایر تولیدات) می‌تواند در نظر گرفته شود. همچنین توان هند در حوزه‌هایی نظیر فناوری اطلاعات و ارتباطات برای عربستان هم زمان با ورود به دوران انقلاب صنعتی چهارم و طرح مواردی مانند هوش مصنوعی برای عربستان دارای اهمیت مضاعف خواهد بود.
این کارشناس اظهار کرد: افزون بر این، تلاش رژیم صهیونیستی برای توسعه مبادلات منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای یکی دیگر از موارد مورد توجه است. همان طور که در ابتدای گفت‌وگو عرض کردم، در سال‌های اخیر سطح تعاملات این رژیم با هندوستان افزایش یافته است. این امر خصوصا بعد از قدرت‌گیری حزب هندوی افراطی بهاراتیا جاناتا و در دوره نخست‌وزیری آقای نارندرا مودی جلوه علنی‌تری یافته است. توجه به همزمانی این اقدامات با تشدید سیاست‌های رسمی دولت هندوستان علیه جامعه مسلمانان هند (که علی‌رغم جمعیت چند صد میلیونی به مثابه یک اقلیت در هندوستان تعریف شده) و اقدام رییس‌جمهوری هند در تغییر نام این کشور از هند یا ایندیا به بهارات، جالب توجه است.
وی افزود: در هر صورت به نظر می‌رسد که سطح روابط هند با اسرائیل به سطحی راهبردی ارتقا یافته و طرح موضوع ایجاد کریدور
هند-خاورمیانه-مدیترانه و تعریف نقش بنیادی برای هند و برای اسرائیل به عنوان یکی از کشورهای واقع در این کریدور و به نوعی حلقه اتصال‌دهنده آن به آب‌های آزاد دریای مدیترانه به عنوان دروازه ورود به اروپا (یا حداقل سواحل جنوبی اروپا) در راستای تعمیق روابط استراتژیک تل‌آویو-دهلی‌نو نیز قابل احتساب باشد. علاوه بر آن، در این رابطه با توجه به ماهیت شبکه‌ای و زنجیره‌ای ترانزیت و کریدورهای تجاری و حمل‌و‌نقل، احتمال انتفاع اقتصادی و سیاسی حکومت اردن نیز از این مسیر باید مورد توجه قرار گیرد. بنابراین به نظر می‌رسد اهداف بلندمدت سیاسی و اقتصادی در این میان بسیار قابل تامل باشد.
زاهدی در ادامه به کشورهای امارات و عمان اشاره کرد و گفت: امارات و عمان نیز هر یک به نوعی در راستای پیگیری اهداف خود اعم از کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت در تلاشند با شناسایی تحولات و تحلیل روند گذشته و پیش‌بینی جریانات آینده، منافع خود را افزایش دهند. امارات به عنوان کشوری که برای خود نقش پیشگامی در عرصه لجستیک منطقه‌ای و جهانی قائل است، سعی داشته تا نقش‌آفرینی خود را بیش از پیش از تقویت کند. البته روند عادی‌سازی روابط با رژیم اشغالگر قدس نیز هم‌راستا با این تحلیل و روند محسوب می‌شود.
وی بیان کرد: عمان نیز که با وقوف بر اهمیت موقعیت جغرافیایی خود درصدد است به نوعی مانند امارات در عرصه تجارت بین‌الملل نقش‌آفرین باشد و در همین راستا محتملا نقش منفی یا غیر‌سازمانده‌ای صراحتا از خود نشان نخواهد داد. شایان ذکر است که قبلا نیز عربستان و عمان نسبت به اعطای اجازه عبور پرواز هواپیماهای اسرائیلی از فراز حریم هوایی خود موافقت کرده‌اند که در حقیقت به منزله ایجاد مسیر مستقیم هوایی از اراضی اشغالی فلسطین به هندوستان با طی حداقل مسافت ممکن و زمان متصوره محسوب می‌شود.
این کارشناس در ادامه در رابطه با واکنش کشورهای ترکیه و عراق سخن گفت و اظهار کرد: واکنش ترکیه و عراق در راستای منافع اقتصادی و سیاسی این کشورها محسوب می‌شود. با توجه به سرمایه‌گذاری‌های صورت گرفته در زمینه ایجاد و تقویت زیرساخت‌هایی نظیر بندر فاو یا نوسازی شبکه حمل‌و‌نقل عراق (در راستای جنوب به شمال) که در راستای ایجاد کریدور
خلیج‌فارس-عراق- ترکیه محسوب می‌شود، اقداماتی که موجب کاهش مزیت و اهمیت مسیر ایران شود، برای این دو کشور فرصت‌آفرین خواهد بود، لذا باید تدبیر نو اندیشید.
وی افزود: از سوی دیگر احتمال دارد که کریدور هند- خاورمیانه- مدیترانه که به عنوان مسیری جایگزین ترکیه برای اتصال آسیا به اروپا می‌تواند عمل کند، با واکنش‌های منفی عراق و ترکیه مواجه شود، لذا با توجه به پیچیدگی موضوع و نقش شبکه‌ای حمل‌و‌نقل بین‌المللی و ترانزیت به عنوان جزئی مهم از زنجیره ارزش جهانی، بررسی و تحلیل عمیق رفتار این دو کشور حائز اهمیت است.
زاهدی اضافه کرد: ایجاد کریدور حمل‌و‌نقل و ترانزیت هند-خاورمیانه-مدیترانه-اروپا، ذی‌نفعانی داشته که برای تحقق اهداف بلندمدت سیاسی و اقتصادی خود، آن را مطرح کرده و متناسب با شرایط خود پیگیری خواهند کرد؛ در حالی که کشورهایی هم به واسطه ایجاد این کریدور و شکل‌گیری آن دچار پیامدهایی منفی یا احتمالا مخرب خواهند شد که از آن جمله می‌توان به روسیه و ایران (و به نوعی کریدور شمال-جنوب که سال‌های طولانی برای آن سرمایه‌گذاری و تبلیغ شده) اشاره کرد.
کارشناس حمل‌و‌نقل بین‌المللی گفت: افزون بر این، احتمال طرح و پیگیری مسائل این کریدور در کمیسیون اقتصادی و اجتماعی ملل متحد برای آسیا و اقیانوسیه (اسکاپ) یا کمیسیون اقتصادی اروپا یا مراجع مرتبط با اتحادیه اروپا با اهداف اقتصادی و سیاسی نیز محتمل است.
وی ادامه داد: در هر صورت، هند با چشم‌انداز تبدیل خود به یکی از پنج اقتصاد برتر جهان در سال ۲۰۴۷ و همزمان با یکصدمین سالگرد استقلال از بریتانیا و تشکیل کشوری مستقل و ارقامی نظیر حجم اقتصادی هفت هزار میلیارد دلار به عنوان جی دی پی سالانه در آن مقطع، توسعه و تنوع‌بخشی به مسیرهای تجارت خارجی را برای دولتمردان بلندپرواز و جاه‌طلب این کشور به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر تبدیل کرده که به طرق مختلف در پیگیری آن کوشا هستند.
ساسان زاهدی در پایان گفت: البته با توجه به موضوع عدم قطعیت در مناسبات بین‌المللی اعم از سیاسی، اقتصادی و تجاری و خصوصا آغاز عملیات بزرگ طوفان الاقصی در فلسطین اشغالی و واکنش‌های جهانی به جنایات صهیونیستها و همچنین تشکیک جدی در نحوه فرآیند عادی‌سازی روابط کشورهای عربی با این رژیم و مخالفت‌های جدی افکار عمومی و رسانه‌ها، به نظر می‌رسد که حداقل، در شرایط کنونی ایده ایجاد این کریدور با چالش‌هایی جدی مواجه خواهد شد. اما در هرصورت لازم است که فعالان اقتصادی ایران در بخش‌های دولتی، خصوصی و نیز مراجع حاکمیتی و سیاستگذاری نیز این تحولات را رصد کرده، و آگاهی‌بخشی عمومی در سطح رسانه‌های تخصصی و عمومی نیز برای جامعه و خصوصا کارشناسان مختلف کشور شود.