احتیاط «شی» در برابر «پوتین»

گروه بین‌الملل- محمدرضا ستاری-
چند روز قبل از آغاز عملیات نظامی روسیه در اوکراین، ولادیمیر پوتین رییس‌جمهوری این کشور به چین سفر و بعد از دیدار با شی جین‌پینگ طی بیانیه مشترکی تاکید کرد هیچ محدودیتی در زمینه همکاری با پکن برای مسکو وجود ندارد. با این حال شاهد بودیم که یک سال بعد از جنگ و وقتی دو رییس‌جمهوری دوباره با یکدیگر دیدار کردند، چنین موضوعی در بیانیه مشترک میان دو کشور دیده نشد. به همین دلیل است که برخی کارشناسان معتقدند روند جنگ محدودیت‌های رابطه میان دو کشور را آشکار کرده است.
طبق گزارشی که اخیرا مجله دیپلمات در این خصوص منتشر کرده، اگرچه چین در قبال جنگ موضع رسمی بی‌طرفی اتخاذ کرده و عمدتا در ظاهر نیز نشان می‌دهد به تحریم‌های غرب علیه روسیه پایبند است، اما تا حد زیادی از روایت مسکو در مورد مناقشه استفاده کرده و آن را به عنوان جنگ نیابتی بین غرب و روسیه توصیف می‌کند. با این حال گذشت زمان نشان می‌دهد گویا نشانه‌هایی از واگرایی میان پکن و مسکو در قبال جنگ اوکراین بروز کرده است.
پوتین پس از دیدار با شی در حاشیه کنفرانس سازمان همکاری شانگهای در ازبکستان در سپتامبر ۲۰۲۲ یعنی ۶ ماه پس از آغاز جنگ، اذعان کرد چین درباره جنگ روسیه در اوکراین سوالات و نگرانی‌هایی دارد. چند ماه بعد، پوتین در اظهاراتی در باشگاه گفت‌وگوی والدای اذعان کرد که قبل از حمله روسیه به چین هشدار نداده است، بنابراین برخی از گمانه‌زنی‌ها در مورد میزان آگاهی رهبری چین از نیات کرملین را رد کرد. شواهد نشان می‌دهد رهبری چین به ویژه نسبت به تمایل نخبگان سیاسی روسیه برای تهدید به استفاده از سلاح‌های هسته‌ای نگران شده است. به گزارش فایننشال‌تایمز، شی شخصا در سفر مارس ۲۰۲۳ به مسکو به پوتین نسبت به حمله اتمی به اوکراین هشدار داد. با این حال، به نظر می‌رسد طرف چینی در مهار روسیه کاملا موفق نبوده است. به عنوان مثال، پوتین برنامه روسیه برای ذخیره کلاهک‌های تاکتیکی در بلاروس را تنها چهار روز پس از امضای بیانیه مشترک ۲۰۲۳ با شی اعلام کرد؛ بیانیه‌ای که دو طرف در آن متعهد شده بودند سلاح‌های هسته‌ای تاکتیکی را در خارج از مرزهای خود مستقر نکنند.
علاوه بر این هر چند اظهار‌نظر رسمی چین در مورد عملکرد نظامی روسیه در اوکراین بسیار کمرنگ شده، اما شواهد نشان می‌دهد رهبری چین از نارسایی‌های ارتش روسیه شوکه و ناامید شده است. در این رابطه رسانه‌های اجتماعی چینی روی روسیه برچسب «غاز ضعیف» می‌زنند، بازی با کلماتی که از روسیه به عنوان یک دولت ضعیف یاد می‌کند. حتی شاهد بودیم ژو بو، یک سرهنگ ارشد بازنشسته در ارتش آزادیبخش خلق چین، در مقاله‌ای در اکتبر ۲۰۲۲ در فایننشال‌تایمز اذعان کرد وجهه نظامی و اعتبار روسیه از بین رفته است.
همچنین رهبری چین در مورد شورش گروه واگنر نیز واکنشی محدود نشان داد و آن را موضوع داخلی روسیه اعلام کرد. با این حال کارشناسان معتقدند پیامدهای این ماجرا مانند مرگ پریگوژین در سانحه هوایی و پاکسازی یکسری از فرماندهان نظامی روسیه، نگرانی‌هایی را از ثبات نظامی در این کشور برای چینی‌ها ایجاد کرده است. این موضوع از آنجا اهمیت دارد که هر چند برخی معتقدند چینی‌ها بزرگ‌ترین برنده جنگ اوکراین هستند، اما از آنجا که ثبات برای اهداف اقتصادی و سیاسی پکن از اولویت اساسی برخوردار است، بعید به نظر می‌رسد که بی‌ثباتی موجود مورد قبول و حمایت چین قرار بگیرد.
دلیل شی برای ایفای نقش صلح‌ساز
در این راستا برخی از تحلیلگران معقتدند در شرایط تنش‌زای کنونی میان چین و ایالات‌متحده، مقامات پکن پیش‌بینی نمی‌کردند که آمریکا و اروپا تا این حد در قبال روسیه متحد شوند. در نتیجه یکی از امیدهای چین برای بهره‌برداری از شکاف میان آمریکا و اروپا از بین رفته است. از سوی دیگر هر چند چینی‌ها توانسته‌اند از تحریم‌های روسیه به نفع خود استفاده کنند، اما واقعیت این است که مراودات اقتصادی با آمریکا و اروپا برای چینی‌ها بسیار مهم‌تر از قیمت‌های پایین نفت و گاز روسیه است.
علاوه بر این، روند جنگ اهداف سیاسی پکن را برای ایجاد جامعه‌ای با آینده مشترک برای انسان‌ها که بدیلی برای نظم لیبرالی کنونی محسوب می‌شود با موانعی روبه‌رو کرده است. در این میان اگرچه بسیاری از کشورهای جنوب جهانی ترجیح داده‌اند از جانبداری در مناقشه روسیه و اوکراین اجتناب کنند، اما حمایت کلامی قوی پکن از روسیه تاثیر منفی بر قدرت نرم این کشور داشته است.
با شروع جنگ اوکراین، چینی‌ها یک مانور اساسی برای ایفای نقش در حل‌و‌فصل مناقشات از خود نشان دادند؛ به طوری که در سالگرد حمله روسیه به اوکراین، پکن یک طرح ۱۲ ماده‌ای صلح ارائه داد؛ امری که نشان‌دهنده هدف شی برای تقویت نقش خود به عنوان یک بازیگر صلح‌ساز جهانی است. با این حال کارشناسان معتقدند طرح صلح چین از نظر ماهیتی کوتاه است و هیچ راهنمایی برای حل واقعی درگیری ارائه نمی‌دهد. البته برخی از بینش‌های مربوط به مشغله‌های چینی در مورد جنگ، از جمله دستوراتی در مورد لزوم ایمن نگه داشتن نیروگاه‌های هسته‌ای و خودداری از هرگونه استفاده از سلاح‌های هسته‌ای در چنین طرحی قابل مشاهده است.
علاوه بر این شاهد بودیم اگرچه طرح صلح چین تا حد زیادی به عنوان یک تلاش جدی در ابتدا توسط روسیه نادیده گرفته شد، اما چینی‌ها همچنان روی تلاش‌های دیپلماتیک خود پافشاری کردند. در آوریل ۲۰۲۳، شی یک مکالمه تلفنی یک‌ساعته با ولودیمیر زلنسکی رییس‌جمهوری اوکراین داشت. پس از این ماجرا نیز چینی‌ها در غیاب روسیه در کنفرانس صلح جده نیز شرکت کردند.
از سوی دیگر چینی‌ها در مورد تصرف کریمه و ضمیمه کردن چهار استان اوکراین به خاک روسیه نیز با احتیاط برخورد کرده‌اند؛ به طوری که فو کونگ سفیر چین در اتحادیه اروپا، در دو مصاحبه در نیمه اول سال ۲۰۲۳، یکی با نیویورک‌تایمز و دیگری با الجزیره، نشان داد که پکن حمایت از بازگشت اوکراین به مرزهای ۱۹۹۱ را رد نمی‌کند.
بنابراین هرچند امروز شواهد قطعی درخصوص تجدیدنظر چین در قبال رابطه استراتژیک با روسیه وجود ندارد و هر دو کشور در شرایط فعلی به یکدیگر نیاز مبرم دارند، اما دیدگاه‌های شی و پوتین در قبال ادامه جنگ به طور واضح با هم متفاوت است. در واقع در شرایطی که پوتین به دنبال ادامه جنگ به امید دلسرد شدن غربی‌ها در حمایت از اوکراین است، پکن نشان می‌دهد که می‌خواهد با ایفای نقش صلح‌ساز، ثبات مورد نظر خود را در فرآیندهای جهانی به دست بیاورد. به همین دلیل پویایی روابط میان پکن و مسکو دچار ابهاماتی شده و به طور قطع سرنخ‌های مهمی بعد از سفر پوتین به چین برای شرکت در کنفرانس یک جاده-‌یک کمربند در ماه آینده میلادی در این خصوص به دست خواهد آمد.