اردستان؛ شهر تاریخ و تمدن

نادر نینوایی- در ۱۱۰کیلومتری شمال شرقی اصفهان، شهری به نام اردستان قرار گرفته که با برخورداری از بناهای تاریخی زیبا و گذشته‌های باستانی دور و دراز، مقصدی جذاب برای دوستداران گردشگری به شمار می‌رود.
آنطور که در افسانه‌ها و اسطوره‌های ایرانی آمده، این شهر توسط «سام» پدر رستم بنا شده و نام آن شکل تغییر یافته «ارگ دستان» است.
آثار به‌جا‌مانده از دوره‌های اشکانی، ساسانی و سلجوقی و ساختار بومی اردستان جلوه خاص و ویژه‌ای به این شهر تاریخی داده و البته وجود منطقه شکار ممنوع کهیاز امکان بهره‌مندی از گردشگری حیات‌وحش را برای دوستداران آن فراهم کرده است.
اماکن مذهبی و تاریخی شهر
مسجد جامع اردستان نخستین مسجد دو طبقه در تاریخ اسلام به شمار می‌رود و از معدود مساجد چهار ایوانی جهان بوده که در محله «محال» شهر اردستان واقع شده است.
اینطور ذکر شده که مسجد جامع اردستان پیش از تبدیل شدن به مسجد، آتشکده بوده و «هلاکوی مغول» بنای آن را در قرن هفتم تخریب کرده و به شکل نیمه ویران در می‌آورد. مسجد اولیه دارای صحن مرکزی، شبستان‌های ستون‌دار و دیوارهای خشتی محصور‌کننده بوده است. گفته می‌شود بنای مسجد در دوره‌های مختلف تخریب و بازسازی شده تا اینکه در نهایت به شکل امروزی آن در آمده است.
برای نخستین بار در قرن سوم هجری بنای آتشکده گنبدی‌شکل به مسجدی با معماری خراسانی تبدیل و شبستانی برای آن ساخته می‌شود. در قرن چهارم مسجد بزرگ‌تر می‌شود و حالت کوشک مانند پیدا می‌کند و دیوارهای خشتی پیرامون آن سر بر می‌آورند. در همین دوران هلاکوخان مسجد را تخریب می‌کند و در نهایت در قرن ششم هجری و در عصر سلجوقیان خرابه‌های مسجد بازسازی شده و مسجد چهار ایوانی که امروز دیده شده، بنا نهاده می‌شود.
یکی دیگر از بناهای شاخص تاریخی و مذهبی در اردستان، آتشکده «مهر اردشیر» است که قدمت آن به دوره ساسانی می‌رسد. مهر اردشیر در سده چهارم قمری به مسجد تبدیل شده و به این ترتیب همچنان تقدس خود را برای مردمان اردستان حفظ کرده است.
چنانچه به تاریخ عرفان و صوفی‌گری در ایران علاقه‌مند هستید بد نیست سری هم به مقبره «امیر اویس» بزنید. در این مقبره دو تن از عارفان بزرگ ایرانی به نام‌های «پیر بر حق» و «پیر اویس» خفته‌اند. گفته می‌شود امیر اویس از جمله سرداران شاه اسماعیل صفوی بوده که در سال ۹۲۰هجری قمری کشته شده است. گنبد آجری مقبره، جلوه زیبایی داشته و دور بنا با چینه به زیبایی آراسته شده است.
قلعه تاریخی سنگ بست
یکی دیگر از جاذبه‌های تاریخی شهرستان اردستان قلعه «سنگ بست زواره» است. این قلعه پس از «قلعه الموت قزوین» دومین قلعه بزرگ تاریخی کشور به شمار می‌آید و قدمت آن به عصر سلجوقی می‌رسد و اینطور روایت شده که
«ابوعلی دهدار زواره‌ای» در زمینی به وسعت ۱۵۰۰متر آن را بنا کرده است.
دیوارهای قلعه از جنس خشت خام ساخته شده و در برخی بخش‌ها ارتفاع آنها به حدود ۱۲متر می‌رسد. کاربرد اصلی قلعه سنگ بست زواره مربوط به اهداف نظامی بوده و بخش‌های گوناگونی چون اصطبل، قراول‌خانه و چندین برج دیده‌بانی در آن وجود داشته است. بازدید از بخش‌های مختلف قلعه سنگ بست می‌تواند بازدید‌کننده را از نمایی نزدیک‌تر با تاریخ و گذشته ایران آشنا کند.
قنات‌های تاریخی اردستان
وقتی صحبت از شهری در مرکز ایران باشد، باید انتظار مشاهده خلاقیت مردمان برای مقابله با گرما و تامین آب مورد نیاز را نیز داشته باشیم.
در اردستان چند قنات مهم وجود دارند که از آن جمله می‌توان به قنات دو طبقه «مون» اشاره داشت. این قنات بیش از هزار سال قدمت دارد و گفته می‌شود در گذشته برای انتقال آب از سرچشمه تا داخل شهر از آن استفاده می‌شده است. عمق مادرچاه قنات به ۳۰متر می‌رسیده و طول آن بالغ بر ۴کیلومتر است. قنات دوطبقه «مون» امکان آبدهی ۶۰لیتر در ثانیه را داشته و سازه دقیق آن نشان از توان بالای فنی و مهندسی مردمان عهد اشکانی و ساسانی دارد.
یکی دیگر از قنات‌های شناخته شده اردستان قنات «ارونه» است. این قنات همچون نهر آبی زیرزمینی است که در دوران ایران باستان ایجاد شده و همواره در شهر جریان داشته است. مصالح ساروج به کار رفته برای تقسیم‌بندی آب این قنات، با وجود گذشت سال‌های زیاد سالم باقی مانده‌اند.
منطقه حفاظت‌شده کهیاز
در سفر به اردستان نباید فرصت بازدید از منطقه حفاظت‌شده کهیاز را از دست بدهید. این منطقه شکار ممنوع ۴۲هزار هکتار وسعت دارد و دشت‌ها، کوه‌ها و تپه ماهورهای آن هوش از سر آدمی می‌برد. برای بازدید از این منطقه کافی است به بخش شرقی شهرستان اردستان و به سمت شهر زواره بروید. در مسیر زواره به سوی نایین باید به سمت جاده فرعی روستای همت‌آباد منحرف شوید. با ادامه این مسیر به روستای کهیاز می‌رسید و چند کیلومتری پس از آن وارد منطقه حفاظت‌شده کهیاز خواهید شد.از مهم‌ترین گیاهانی که در این منطقه می‌رویند می‌توان به بادام کوهی، تاغ، انجیر، قیچ و درمنه اشاره کرد.این منطقه حفاظت‌شده گونه‌های جانوری جالبی همچون کفتار، قوچ، پلنگ و آهو را در خود جای داده است، همچنین پرندگانی همچون کبک و تیهو در این منطقه حفاظت‌شده زیست می‌کنند.
کاخ قاجاری اردستان
کاخ «سرخان‌آباد» از دیگر دیدنی‌های تاریخی اردستان است که قدمت آن به دوره قاجار و عصر حکومت ناصرالدین‌شاه می‌رسد. ۲۰ ستون رنگی این کاخ از نظر معماری بی‌شباهت به عمارت چهلستون اصفهان نیست.
حوضی بزرگ در حیاط این کاخ قرار گرفته که دور تا دور آن با گلدان‌های سفالی آذین‌بندی شده است. ایوانی وسیع نیز با پنجره‌های چوبی مشبک مشرف به حوض قرار دارد. تزئینات به کار رفته در کاخ از مقرنس‌کاری و حکاکی گرفته تا گچ‌بری‌های هنرمندانه، این بنا را تبدیل به یکی از آثار تاریخی زیبای اردستان کرده‌اند.
در نهایت در سفر به اردستان خرید صنایع دستی و سوغات این شهر را از نظر دور ندارید. هنرهای سفالگری، میناکاری، خراطی، معرق‌کاری و نقاشی روی سفال در اردستان رواج دارند و البته کرباس‌بافی هم هنر فراموش‌شده اردستان است که قدمت آن به دوران باستان می‌رسد. مطمئنا تهیه یکی، دو قلم از این محصولات سنتی می‌تواند یادگاری خوبی از سفر به اردستان برای شما به جای بگذارد.