ارزیابی سیاست اصلاح واحد پول ملی

عموم کشورهایی که اقدام به اصلاح واحد پول ملی کرده‌اند با بحران‌های ابرتور‌می مواجه بودند. در این میان تعدادی از کشورها مانند ترکیه اگرچه بحران ابرتورمی را تجربه نکرده‌اند اما دوره طولانی تورم‌های بالا را تجربه کرده‌اند که در نتیجه آن ارزش پول ملی تنزل قابل‌توجهی یافته است. در مورد ایران نیز اگرچه کشور بحران ابرتورم را تجربه نکرده است اما تجربه چنددهه نرخ‌های بالای تورم موجب شده ارزش یک ریال به عنوان واحد پول ملی کشور در فروردین ۱۴۰۳ به ۰۰۰۰۰۱۵۶/۰ دلار برسد که جزو کم‌ارزش‌ترین پول‌های ملی در جهان است. اگرچه برای جلوگیری از ادامه روند تنزل ارزش پول ملی باید مشکلات ساختاری منتج به تورم بالا و جهش‌های ارزی برطرف شود، اما در کنار این اقدامات بنیادی اصلاح واحد پول ملی به صورت حذف صفر از واحد پولی به نظر ضرورتی انکار‌ناپذیر یافته است. اگرچه اصلاح واحد پول ملی به‌طور مستقیم آثار قابل‌توجه اقتصادی ندارد اما به واسطه اثرگذاری بر انتظارات می‌تواند به صورت ضمنی در بردارنده اثرات حقیقی باشد برخی مزایای برشمرده شده برای این سیاست در مطالعات عبارتند از: القای رویکرد تضمین اعتبار برای پول ملی از مزیت‌های سیاست اصلاح واحد پولی است. زمانی که رویکرد مردم این باشد که سیاستگذار به دنبال تقویت پول ملی است انتظارات تورمی می‌تواند تحت کنترل قرار گیرد. تثبیت حاکمیت در حوزه پولی یکی دیگر از نتایج مثبت این سیاست است. این سیاست می‌تواند جلوی جایگزینی پول ملی با ارزهای خارجی را بگیرد.
یکی از کارکردهای پول از جنبه اجتماعی هویت‌بخشی ملی به شهروندان است. حذف صفر از پول ملی می‌تواند این جنبه را تقویت کند. هزینه‌های فیزیکی حمل‌ونقل اسکناس و مسکوک و ریسک سرقت با اجرای این سیاست کاهش می‌یابد و کارایی خدماتی مانند ثبت سوابق مالی و حسابداری بهبود پیدا می‌کند.
کارایی برخی خدمات ارائه‌شده در حوزه پرداخت مانند دستگاه‌های خودپرداز یا استفاده از دستگاه‌های فروش خودکار با بی‌ارزش شدن واحد پول دچار اختلال می‌شود و اصلاح واحد پولی در این راستا می‌تواند مفید باشد. اصلاح نسبت اسکناس به مسکوک یکی دیگر از تبعات مثبت اجرای این سیاست است. در حال حاضر در ایران این نسبت بالاست و بالا بودن اسکناس معادل با افزایش هزینه‌های امحا و جایگزینی پول جدید خواهد بود.
در طرف مقابل اجرای این سیاست با هزینه‌های قابل‌توجهی هم همراه است که هزینه تولید و انتشار اسکناس و مسکوک جدید و امحای اسکناس و مسکوک قدیمی مهم‌ترین آن است. به علاوه هزینه آموزش عمومی و تبلیغات و هزینه مربوط به تغییر نرم‌افزارها و ابزارهای حسابداری را می‌توان از هزینه‌های اجرای سیاست اصلاح واحد پولی برشمرد. البته اصلاح واحد پولی می‌تواند آثار جانبی منفی نیز داشته باشد. به‌گونه‌ای که گرد کردن قیمت‌ها به سمت بالا بعد از اصلاح واحد پولی می‌تواند اثر تورمی مقطعی به همراه داشته باشد. در بین کشورهایی که تصمیم به اجرای سیاست اصلاح واحد پول ملی گرفتند تجربه‌های ناموفقی نیز دیده می‌شود (منظور از ناموفق بودن این سیاست این است که آن کشور با فاصله زمانی کوتاه از اجرای سیاست اصلاح واحد پول ملی مجبور به اصلاح مجدد واحد پول ملی و پرداخت هزینه مجدد برای این کار شده است. ونزوئلا، برزیل و آرژانتین از نمونه‌های اجرای ناموفق این سیاست هستند. بررسی تجربه موفق و ناموفق کشورها نشان می‌دهد که مهم‌ترین شرط موفقیت اجرای سیاست اصلاح واحد پول ملی در قالب حذف صفر، اطمینان از عدم بروز ابرتورم پس از اجرای این سیاست است.
در این خصوص اقتصاد ایران طی دهه‌های اخیر با وجود بروز شوک‌های متعدد تورمی و ارزی هرگز دچار بروز ابرتورم نشده است. متوسط کاهش ارزش پول ملی در مقابل دلار آمریکا رشد نرخ ارز طی سه‌دهه اخیر برابر ۲/۲۰‌درصد بوده است. همچنین متوسط کاهش ارزش پول ملی از سال ۱۳۹۰ که با دو دوره تحریم شدید اقتصادی مواجه بوده، برابر ۲/۳۷‌درصد و طی دوره تحریم‌های شدید اقتصادی اخیر از سال ۱۳۹۷ برابر ۹/۵۹‌درصد بوده است. درخصوص مدت زمان بازگشت صفرها به پول ملی در صورتی که متوسط کاهش ارزش پول ملی در آینده برابر متوسط سه‌دهه اخیر (۲/۲۰‌درصد باشد حدود ۷۵‌سال طول می‌کشد تا ۶صفر به پول ملی اضافه شود. همچنین در صورتی که متوسط کاهش ارزش پول ملی در آینده برابر متوسط کاهش ارزش پول ملی از سال ۱۳۹۰ (۲/۳۷)‌درصد باشد، حدود ۴۴سال طول می‌کشد تا ۶صفر به پول ملی اضافه شود. در نهایت در صورتی که متوسط کاهش ارزش پول ملی در آینده برابر دوره تحریم‌های شدید اقتصادی اخیر از سال ۱۳۹۷ (۹/۵۹‌درصد) باشد حدود ۲۹‌سال طول می‌کشد تا ۶صفر به پول ملی اضافه شود. بر این اساس در صورت حذف۶صفر از پول ملی و تداوم شرایط جاری تحریم‌های اقتصادی اجرای سیاست اصلاح واحد پول ملی حدود ۳۰‌سال دوام خواهد داشت و تنها پس از این دوره اصلاح واحد پول ملی مجددا ضرورت می‌یابد. بدیهی است هرچه تورم و سرعت کاهش ارزش پول ملی کمتر باشد اجرای سیاست اصلاح واحد پول ملی دوام بیشتری خواهد داشت.
تورم‌های بالا و متوالی در کشورها باعث می‌شود که قدرت خرید یک واحد پول ملی در طول سالیان به مرور کاهش پیدا کند. این کاهش قدرت خرید پول ملی هم در رابطه برابری با ارزهای دیگر و هم در خرید کالاها و خدمات خود را نشان می‌دهد. کاهش ارزش یک‌واحد پول ملی کاربری اسکناس و مسکوک در معاملات را پر‌هزینه‌تر و در شرایط حاد کارکرد وسیله مبادله بودن و واحد شمارش بودن را دچار اخلال می‌کند. از این رو اصلاح واحد پولی بعد از تورم‌های بالا و مزمن و بحران‌های مختلف امری ناگزیر به حساب می‌آید که در دستور کار کشورها قرار می‌گیرد. این اصلاح واحد پولی عمدتا از طریق حذف صفرها و ارزش‌گذاری مجدد پول ملی بوده است. اینگونه اصلاحات اگرچه به صورت ظاهری باعث تغییر واحد پول ملی می‌شود و اثر مستقیم بر بخش حقیقی اقتصاد ندارد اما با توجه به اثرگذاری بر انتظارات و کل‌های اسمی اقتصاد و همچنین هزینه‌ای که اجرای آن در بردارد، می‌تواند موضوعی مهم تلقی شود. مساله اساسی درخصوص اصلاح واحد پول ملی تصمیم‌گیری درخصوص زمان مناسب اجرای این اصلاحات است. تجربه برخی کشورها نشان داده است که انتخاب زمان نامناسب برای انجام این اصلاحات می‌تواند این اقدام را بی‌اثر کرده و مجددا کشور را مجبور کند که در سال‌های آتی این اصلاحات تکرار شود. چنددهه است که تورم در اقتصاد ایران به‌طور ساختاری بالاست و همین امر ارزش واحد پول ملی را به شدت کاهش داده است. در این راستا در برهه‌های زمانی مختلف بحث حذف صفر از پول ملی در کشور مطرح شده که به سرانجام نرسیده است. برای تصمیم‌گیری در این خصوص سیاستگذار باید تجربه کشورهای مختلف درخصوص اجرای این سیاست مورد بررسی قرار داده و عوامل موفقیت و شکست این سیاست را احصا کند. در این گزارش ابتدا تجربه کشورهای مختلف در اصلاح پول ملی مرور می‌شود و در ادامه مزایا و چالش‌های تغییر واحد پول با استناد به مطالعات انجام شده برشمرده می‌شود و در بخش بعدی وضعیت اقتصاد ایران مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در انتها نیز جمع‌بندی انجام می‌شود.
تجربه کشورها در حذف صفر از پول ملی
تمام کشورهایی که اقدام به اصلاح واحد پولی کرده در دوره‌ای تورم‌های بالایی را تجربه کرده‌اند اما نکته قابل‌توجه در این خصوص آن است که اولا تمام کشورهایی که تورم بالا را تجربه کرده‌اند اقدام به اصلاح واحد پولی نکرده‌اند. ثانیا زمان انجام این اصلاحات در کشورهای مختلف متفاوت بوده است. برخی کشورها به واسطه شدید بودن مشکلات و بی‌ارزش شدن واحد پولی در میانه بحران اقدام به اصلاح پولی کردند و برخی بعد از اتمام بحران‌های تورمی دست به این کار زدند. در ادامه تجربه چند کشور درخصوص اصلاح واحد پول ملی آورده می‌شود.
ترکیه
تورم بالا در کشور ترکیه و بی‌ارزش شدن پول ملی این کشور در سال‌های آخر قرن گذشته میلادی سبب شد تا زندگی ساکنان این کشور بسیار سخت شود
شکل (۱). طبق گزارش‌های موجود در سال‌های آغازین قرن بیست‌ویکم میلادی مردم ترکیه برای خرید یک قرص نان باید چندمیلیون لیر ترکیه هزینه می‌کردند. همین مساله سبب شد تا برنامه‌های اصلاحات اقتصادی در این کشور با جدیت بیشتری پیگیری شود. در روز اول ماه ژانویه سال‌۲۰۰۴ دستور‌العمل حذف ۶صفر از لیره ترکیه ارائه شد و اجرای آن به ابتدای سال‌۲۰۰۵ موکول شد. کارشناسان اقتصادی صندوق بین‌المللی پول دلیل موفق بودن سیاست حذف ۳صفر از واحد پول ملی در اقتصاد این کشور را موفقیت آنها در مهار تورم می‌دانند. در گزارش صندوق آمده است: پیش از اینکه صفرها از پول ترکیه حذف شوند این کشور موفق شده بود تورم را به کلی مهار کند و نرخ تورم را به ارقام یک‌رقمی تقلیل دهد. در این شرایط اصلاح بازار پول نیز به کمک اقتصاد آمد تا زمینه‌ساز رشد اقتصاد شود. در بخشی از گزارش بانک مرکزی این کشور آمده است: تورم فزاینده در کشور ترکیه که از سال‌های اول دهه ۱۹۷۰ شدت گرفت و نیاز کشور به پول را بیشتر کرد، بانک مرکزی برای تامین نیاز مردم و شرکت‌های تولیدی و صنعتی به پول اقدام به چاپ اسکناس‌های درشت کرد. از سال ۱۹۸۰ تا انتهای قرن بیستم هر دوسال یک‌بار پول‌های موجود در بازار جمع‌آوری می‌شد و اسکناس‌های درشت‌تر با صفرهای بیشتر جای آن را می‌گرفت. در نتیجه این طرح استفاده از اسکناس‌های ۲۰میلیون لیری نیز آغاز شد. این مساله نه‌تنها از ارزش پول در مبادلات اقتصادی کاست، بلکه به عملکرد اسکناس به عنوان یک واحد مبادله نیز آسیب وارد کرد. ترکیه توانست تورم ۱۰۶درصدی سال ۱۹۹۴ خود را در سال ۲۰۰۵ به ۷/۷‌درصد کاهش دهد. تورم ۳۰‌ساله ترکیه باعث شده بود مردم در مقیاس میلیون و بانک‌ها در مقیاس هزار میلیارد یا هزارهزارمیلیارد محاسبات خود را انجام دهند. یک مقام بانک مرکزی ترکیه از نظر فنی و روانی این اقدام را امری ضروری می‌داند و معتقد است: لیر قدیمی باعث مشکلات حسابداری آماری رایانه‌ای و سیستم پرداخت شده بود
(انجمن اقتصاد شهری ۱۳۹۵).
اما مهم‌ترین ویژگی اصلاح پول ملی توسط ترکیه این بود که این اتفاق بعد از اصلاحات اساسی در ساختارهای بانکی و مالی کشور اتفاق افتاد. با اجرای موفق سیاست‌های اصلاحی تجویزشده توسط صندوق بین‌المللی پول تورم به شکل قابل ملاحظه‌ای کاهش پیدا کرد و در مراحل آخر این اصلاحات بود که اصلاح واحد پولی انجام شد.
برزیل در دهه ۶۰ و ۷۰میلادی به یکی از سنگین‌ترین تورم‌های آن دوره در دنیا دچار شد به‌گونه‌ای که پول ملی این کشور ماهانه ۳۰ تا ۴۰درصد ارزش خود را از دست می‌داد. پیش از آن از سال ۱۹۳۰ تا ۱۹۴۲ پول ملی برزیل دوبار تغییر نام پیدا کرده بود. در سال ۱۹۶۷ میلادی برای اولین بار ۳صفر از پول ملی برزیل با نام Cruzeiro حذف و این پول به Cruzeiro Noro تبدیل شد. با وجود این برزیل نتوانست در کنترل تورم موفق عمل کند و تا سال ۱۹۸۱ تورم این کشور بار دیگر به بالای ۱۰۰درصد رسید. در این میان بار دیگر ۳صفر از پول ملی برزیل حذف شد. در سال ۱۹۸۹ بار دیگر تورم برزیل افزایش یافته و به هزار و ۴۳۱درصد رسید شکل (۲). در این هنگام بار دیگر دولت برزیل اقدام به حذف صفرهای بازگشته همراه با تغییر نام پول ملی کرد. در سال‌۱۹۹۳ زمانی که تورم این کشور در مرز ۲‌هزار درصد قرار داشت، بار دیگر حذف ۳صفر اعمال شد. این بار دولت توانست در مهار تورم توفیقاتی کسب کند. از سال ۱۹۳۰ تاکنون طی ۶مرحله، ۱۸صفر از پول ملی برزیل حذف شده است و هشت بار نیز نام واحد پولی این کشور تغییر پیدا کرده است (حسینی، ۲۰۱۱).
ونزوئلا
تورم شدید در ونزوئلا از سال ۲۰۱۵ آغاز شد که در آن سال تورم به بالای ۱۰۰‌درصد رسید اما روند تورم در این کشور روند صعودی و شتابانی را در سال‌های بعد دنبال کرد و در حالی که در سال‌۲۰۱۷ تورم ۴۳۸‌درصد بود در سال‌۲۰۱۸ به بالای ۶۵‌هزار درصد و در سال ۲۰۱۹ به بالای ۱۰هزار درصد رسید. البته در سال ۲۰۲۱ تورم در این کشور به زیر ۱۰۰۰درصد رسید و رقم ۶۸۶‌درصد را رقم زد که کماکان بالاست. وقوع ابرتورم‌های اینچنینی کارکرد پول ملی را دچار اختلال شدید می‌کند و پول ملی آنقدر بی‌ارزش می‌شود که حذف صفر و اصلاح واحد پولی را ناگزیر می‌کند ونزوئلا در سال ۲۰۰۸ اقدام به حذف ۳صفر از پول ملی کرده بود. در سال‌۲۰۱۸ نیز ۵صفر از پول ملی خود را حذف کرد و در سال‌۲۰۲۱ نیز این کشور ۶صفر از پول ملی خود را حذف کرد. به عبارت دیگر در دوره ابرتورم که از سال‌۲۰۱۸ در این کشور آغاز شده، ۱۱صفر از پول ملی این کشور حذف شده است و با توجه به اینکه هنوز در این کشور تورم کنترل نشده، حذف صفر از پول ملی در سال‌های آتی اصلا دور از انتظار نیست.
زیمبابوه
دلار زیمبابوه در سال ۱۹۸۰ معرفی و در آن زمان برابر با ۴۷/۱‌دلار آمریکا ارزش‌گذاری شد. تورم بالا در این کشور از انتهای دهه‌۱۹۹۰ آغاز شد. به‌گونه‌ای که در سال ۱۹۹۹ تورم به ۵۹درصد و در سال ۲۰۰۲ به ۱۴۰‌درصد رسید. تورم در سال ۲۰۰۳ به فراتر از ۴۰۰‌درصد و در سال‌۲۰۰۴ و ۲۰۰۵ حدود ۳۰۰‌درصد رسید. پس از تورم‌های چندصد درصدی در سال ۲۰۰۶ مقامات این کشور ۳صفر از واحد پول ملی را حذف کردند. با وجود این، دولت در عمل هیچ‌گونه اقدامی درخصوص مهار تورم انجام نداد و تنها به وجه روانی حذف صفرها اتکا کرد. همین امر باعث شد که در سال‌های ۲۰۰۷ تا ۲۰۰۹ زیمبابوه ابرتورم چندهزار درصدی را تجربه کند. در سال ۲۰۰۸ بعد از این ابرتورم دولت این کشور ۱۰صفر از واحد پول ملی حذف و اقدام به انتشار اسکناس جدید کرد. در سال ۲۰۰۹ مجددا این کشور ۱۲صفر از پول ملی خود را حذف کرد. با توجه به اینکه تورم در این کشور در سال ۲۰۱۰ کنترل شد و تا سال ۲۰۱۸ زیر ۱۰درصد باقی ماند، دیگر نیاز به اصلاح پولی در این کشور به وجود نیامد. البته در سه‌سال اخیر (۲۰۱۹) تا (۲۰۲۱) مجددا تورم در این کشور به بالای۱۰۰‌درصد رسیده است.
بولیوی
کشور بولیوی نیز برای مقابله با ابرتورم و آثار منفی ناشی از آن سیاست‌هایی را اتخاذ کرد که یکی از آن سیاست‌ها تغییر واحد پول ملی در سال ۱۹۸۵ بود. در این اقدام این کشور ۶صفر از واحد پول ملی خود را حذف و واحد پول جدیدی (بولیویانو) که معادل یک‌میلیون پزوی قدیم است، را جایگزین واحد پول قدیم خود کرد. بررسی تورم بولیوی در شکل ۵ در سال‌های ۱۹۹۵ – ۱۹۸۰ بیانگر آن است که این کشور نیز در سال‌های پیش از تغییر واحد پول ملی خود دچار ابرتورم بوده که یکی از دلایل عمده انتخاب سیاست تغییر واحد پول توسط سیاستگذاران در این کشور مقابله با این امر بوده است
(انجمن اقتصاد شهری ۱۳۹۵).
روسیه
پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی به جای روبل شوروی روبل فدراسیون روسیه به جریان افتاد و طی سال‌های ۱۹۹۲ تا ۱۹۹۵ چندین شکل اسکناس به چاپ رسید. در دهه ۱۹۹۰ روسیه با تورم‌های بسیار بالایی روبه‌رو شد. به‌گونه‌ای که تورم در این کشور در سال ۱۹۹۳ به ۸۷۴‌درصد رسید. از سال‌۱۹۹۳ به بعد روند تورم نزولی شد و در سال‌۱۹۹۷ به ۸/۱۴درصد رسید به دلیل تورم موجود در آن زمان تعداد صفرهای حک شده بر کالاها حالت نجومی به خود گرفت. پس از ثبات نسبی روبل، دولت تصمیم گرفت برای حل مشکل روبل جدیدی را عرضه کند. ارزش این روبل جدید برابر ۱۰۰۰روبل قدیم بود، یعنی در واقع ۳صفر آخر اسکناس‌ها حذف شد. روبل جدید در سال ۱۹۹۷ چاپ شد و از آغاز سال ۱۹۹۸ اعتبار پیدا کرد.
سایر کشورها
کشورهای متعددی با تجربه کردن ابرتورم مجبور به اصلاح پول ملی خود شدند. آرژانتین یکی از کشورهای رکورددار حذف صفر است. این کشور در سال ۱۹۷۰، ۲صفر در سال ۱۹۸۳، ۴صفر در سال ۱۹۸۵‌، ۳صفر و در سال ۱۹۹۲، ۴صفر از پول ملی خود را حذف کرد. انبوه صفرهای حذف‌شده هم آرژانتین را از تورم‌های جدید نجات نداده است. مکزیک در سال‌های ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ تورم بسیار بالایی داشت به طوری که در ابتدای دهه ۹۰ بانک مرکزی مکزیک مجبور به چاپ اسکناس‌های ۰۰۰/۱۰۰پزویی شده بود. همین موضوع باعث شد دولت تصمیم بگیرد ۳صفر از واحد پول این کشور را حذف کند. با این کار در سال ۱۹۹۳ میلادی بعد از اینکه صحبت‌های زیادی در مورد نام واحد پل جدید شده بود هر ۱۰۰۰پزو قدیم به ۱پزو جدید تبدیل شد و تا سال ۱۹۹۶ تمام اسکناس‌ها و سکه‌ها با واژه جدید چاپ می‌شدند. همچنین برای اینکه اشتباهی پیش نیاید، به تمامی سکه‌ها و اسکناس‌ها کاملا نمای دیگری داده شد. در آذربایجان یوگسلاوی سابق، بلغارستان، مجارستان و اتریش نیز در برهه‌هایی از زمان اقدام به اصلاح پول ملی و حذف صفر از واحد پول ملی خود کردند. تقریبا تمام کشورهایی که اقدام به حذف صفر از پول ملی خود کرده‌اند تورم‌های بالای ۱۰۰‌درصد و بعضا ۱۰۰۰درصد را تجربه کرده‌اند اما برعکس این رابطه برقرار نیست یعنی کشورهایی بودند که تورهای بالا را تجربه کردند ولی اقدام به اصلاح واحد پول ملی نکردند. در این خصوص موسلی‌(۲۰۰۵) در مطالعه‌ای به رابطه بین تورم بالا و اصلاح پول ملی پرداخته است. براساس این مطالعه تمام دولت‌ها در شرایط تورم بالا اقدام به اصلاح پولی نمی‌کنند و عوامل دیگری باعث می‌شود که برخی دولت‌ها بلافاصله بعد از ابرتورم اقدام به اصلاح پول ملی کنند و برخی دیگر با فاصله زمانی این کار را انجام دهند یا در کل این کار را انجام ندهند. براساس یافته‌های این پژوهش متغیرهای سیاسی از جمله افق زمانی دولت‌ها، ایدئولوژی حزب حاکم تقسیم‌بندی دولت و قوه مقننه و درجه ناهمگونی اجتماعی از عواملی است که بر اصلاح یا عدم اصلاح واحد پولی اثرگذار است. داده‌های جمع‌آوری‌شده در این پژوهش نشان می‌دهد که کشورهایی که تورم بالا را تجربه کرده‌اند فهرست کرده و اصلاح یا عدم اصلاح پولی در آنها را نشان می‌دهد. نکته قابل‌توجه این است که بیشتر کشورهایی که ابرتورم را تجربه کردند که اقدام به اصلاح پول ملی و حذف صفر کرده‌اند ولی اینکه در چه بازه زمانی از وقوع ابرتورم این اتفاق افتاده است بستگی به شرایط مختلفی داشته است. در حالی که برخی کشورها در حین وقوع ابرتورم اقدام به اصلاح چندباره واحد پول ملی خود کردند برخی دیگر از کشورها بعد از کنترل تورم و آوردن تورم به رقم‌های پایین اقدام به این اصلاحات کردند.