از پروژه‌های نیمه‌تمام تا نگهداری زیرساخت‌ها

«جهان‌صنعت»- زیرساخت‌های عمرانی هر کشوری، شالوده‌ای اساسی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی آن به شمار می‌روند. در ایران نیز با وجود سرمایه‌گذاری‌های گسترده در دهه‌های گذشته، همچنان چالش‌هایی در این حوزه به چشم می‌خورد.
یکی از مهم‌ترین مشکلات، طولانی شدن زمان اجرای پروژه‌هاست. تاخیر در تخصیص بودجه، ضعف در برنامه‌ریزی و ناهماهنگی میان دستگاه‌های اجرایی، به افزایش هزینه‌ها و کاهش بهره‌وری منجر می‌شود. از سوی دیگر، کیفیت پایین برخی مصالح ساختمانی و نبود نظارت کافی بر تولید و توزیع این مصالح، عمر مفید سازه‌ها را به‌شدت کاهش داده است.
فناوری‌های نوین، از جمله هوش‌مصنوعی، ابزارهای طراحی دیجیتال مانند BIMو مصالح پیشرفته، نقش مهمی در افزایش بهره‌وری پروژه‌های عمرانی دارند. با استفاده از این فناوری‌ها می‌توان زمان و هزینه اجرای پروژه‌ها را کاهش داد و دقت طراحی‌ها را بهبود بخشید. با این حال، بهره‌گیری از این فناوری‌ها نیازمند سرمایه‌گذاری در آموزش نیروی انسانی و زیرساخت‌های لازم است.
تغییرات اقلیمی از دیگر موضوعاتی است که اثرات جدی بر حوزه عمران دارد. افزایش دما، تغییرات الگوی بارش و وقوع سیلاب‌ها و خشکسالی‌های شدید، طراحی و اجرای سازه‌های مقاوم در برابر شرایط متغیر آب‌وهوایی را ضروری ساخته است. این امر نیازمند تدوین استانداردهای جدید و بازنگری در شیوه‌های طراحی و ساخت است.
ارتقای کیفیت مصالح ساختمانی یکی از کلیدهای موفقیت در پروژه‌های عمرانی است. افزایش نظارت بر خطوط تولید، اجرای استانداردهای سختگیرانه‌تر، و تشویق به استفاده از فناوری‌های پیشرفته در تولید مصالح می‌تواند کیفیت سازه‌ها را به‌طور چشمگیری بهبود بخشد.
یکی دیگر از دغدغه‌های مهم، هزینه‌های بالای اجرای پروژه‌های عمرانی است. بهره‌گیری از فناوری‌های اقتصادی، استفاده بهینه از منابع و تقویت مشارکت بخش‌خصوصی از جمله راهکارهایی است که می‌تواند به کاهش هزینه‌ها کمک کند. بخش‌خصوصی، به‌ویژه در زمینه تامین مالی و اجرای پروژه‌ها، می‌تواند نقشی موثر ایفا کند به شرط آنکه چارچوب‌های شفاف و مشوق‌های لازم برای آن فراهم شود.
حفظ ایمنی و سلامت نیروی انسانی، علاوه بر جنبه‌های انسانی، تاثیر مستقیم بر کارایی پروژه‌ها دارد. اجرای دوره‌های آموزشی برای کارگران، استفاده از تجهیزات ایمنی استاندارد و نظارت بر رعایت اصول ایمنی در کارگاه‌های عمرانی از ضروریاتی است که باید در اولویت قرار گیرد.
پروژه‌های عمرانی معمولا اثرات مخربی بر محیط‌زیست دارند، از جمله تخریب منابع طبیعی، آلودگی هوا و آب و تولید پسماند. طراحی پروژه‌هایی با کمترین اثرات زیست‌محیطی، استفاده از مواد قابل بازیافت و تدوین سیاست‌های سختگیرانه در زمینه حفاظت از محیط‌زیست، از اقدامات حیاتی برای کاهش این اثرات هستند.
مهندس یاسر عربی، نماینده مردم شهرستان‌های گرمسار و آرادان و عضو کمیسیون عمران و تلفیق مجلس شورای اسلامی در گفت‌وگویی جامع با «جهان‌صنعت» به تشریح وضعیت و چالش‌های پروژه‌های عمرانی پرداخت.
وضعیت زیرساخت‌های عمرانی کشور چگونه است؟
همانطور که می‌دانیم زیرساخت‌های عمرانی شامل جاده‌ها، پل‌ها، بنادر و فرودگاه‌ها، سدها، ابنیه و شبکه‌های آب و فاضلاب و … است که نقش مهمی در پیشرفت و افزایش رفاه عمومی کشور ایفا می‌کند. پس از انقلاب اسلامی تلاش‌ها و زحمات فراوانی برای توسعه زیر‌ساخت‌های کشور صورت گرفته و توفیقات خوبی هم حاصل شده اما با پیشرفت تکنولوژی و نیاز روزافزون به استفاده از این زیرساخت‌ها و عدم توجه کافی به تعمیر و نگهداری اصولی این زیرساخت‌ها موجب شده که در حال حاضر نیاز به بازنگری در برنامه‌ریزی‌های قبلی به منظور تدوین برنامه‌ای جامع و منطبق بر اقتضائات اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نیازهای آتی کشور احساس می‌شود تا ان‌شاءالله زمینه‌های تسریع در روند پیشرفت کشور ذیل اسناد بالادستی خصوصا برنامه برنامه‌های توسعه پنج‌ساله و آنطور که شایسته مردم سرافراز ایران اسلامی است، صورت پذیرد.
چالش‌های اصلی در پروژه‌های عمرانی چیست؟
چالش‌ اصلی حال حاضر در حوزه عمرانی تعدد پروژه‌های نیمه‌کاره در سراسر کشور است. وقتی یک پروژه بیش از حد طولانی شود این احتمال وجود دارد که توجیه اقتصادی خودش را به خاطر پیشرفت تکنولوژی در آن حوزه از دست بدهد و متعاقبا هزینه‌هایی که صرف آن شده به هدر برود. از مهم‌ترین دلایل نیمه‌کاره ماندن پروژه‌ها می‌توان به اولویت‌بندی نادرست نیازهای ملی و منطقه‌ای، بی‌توجهی به پیوست‌های حقوقی و زیست‌محیطی، خطاهای محاسباتی در برآورد بودجه مورد نیاز، عدم ثبات مدیریت در سطوح مختلف وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی به عنوان کارفرمای و کاهش میزان نظارت و پاسخگویی در مراحل تکمیل پروژه‌ها اشاره کرد. همچنین عدم نظارت صحیح و پیگیری اصولی توسط مسوولانی که ظرفیت‌های قانونی لازم را در اختیار دارند اما به‌خاطر ضعف علمی یا برخی ناآگاهی‌ها قادر به استفاده از تمامی ظرفیت‌ جایگاه خود نیستند نیز مزیدی بر علل فوق است. گاهی این دلایل باعث می‌شوند که یک پروژه باوجود‌ گذشت چندین دهه از شروع عملیات اجرایی باز هم به بهره‌برداری نرسد. به‌عنوان مثال سد نمرود واقع در ۱۷‌کیلومتری شمال غربی شهرستان فیروزکوه که سال‌۱۳۸۴ با هدف تامین آب کشاورزی، شرب و صنعت شهرستان‌های گرمسار و آرادان عملیات اجرایی آن آغاز شده با گذشت بیش از ۱۹‌سال و صرف ده‌ها هزار میلیارد تومن به ارزش امروز، هنوز به بهره‌برداری کامل نرسیده و باعث بروز خسارات فراوانی به اراضی پایین دست خود واقع در شهرستان‌های گرمسار و آرادان نیز گردیده است.
نقش فناوری در حوزه عمران چیست؟
حوزه عمرانی گستره وسیع و متنوعی از پروژه‌ها اعم از سازه‌های آبی مانند سدها، کانال‌های انتقال آب، بنادر و اسکله‌ها تا پروژه‌ها‌ی راه، راه‌آهن، پل‌ها، ابنیه و … را شامل می‌شود و هر پروژه‌ای صورت‌مساله‌ای جداگانه و گاه منحصربه‌فردی دارد خصوصا در کشور عزیز ما که از شرایط اقلیمی و آب‌وهوایی بسیار متنوعی برخوردار است. به‌عنوان مثال برای احداث یک سد خاکی در مناطق سرد و کوهستانی که بیشتر روزهای سال توام با نزولات جوی است شاید استانداردها و ضوابط اجرایی سالی بیشتر از سه یا چهار ماه به ما اجازه اجرای بدنه سد را ندهد اما وضعیت اجرای همین سد و با همین مشخصات فنی در مناطق کم بارش از لحاظ کنترل برنامه زمان‌بندی کاملا متفاوت شود. بنابراین توسعه هر چه بیشتر به کارگیری فناوری اطلاعات مانند استفاده از نرم‌افزارهای مدیریت پروژه، مدل‌سازی اطلاعات ساختمان (BIM) و تکنولوژی‌های نوین مانند چاپ سه‌بعدی در حوزه عمرانی می‌تواند با کاهش زمان و هزینه باعث افزایش بازدهی عملیات اجرایی پروژه‌ها شود.
تاثیر تغییرات اقلیمی بر پروژه‌های عمرانی چگونه است؟
تغییرات اقلیمی باعث افزایش خطر سیلاب‌ها، زلزله‌ها و سایر بلایای طبیعی می‌شود که بر طراحی و اجرای پروژه‌های عمرانی تاثیرگذار است بنابراین لازم است که پروژه‌های بزرگ به طور سیستمی به سازمان هواشناسی کشور مرتبط شده و کارشناس هواشناسی مقیم در پروژه داشته باشند. مهندسان نیز علاوه بر متناسب کردن ضریب اطمینان طراحی‌ها با تغییرات اقلیم صورت گرفته به تقویت سیستم‌های زهکشی داخل یا پیرامون پروژه نیز توجه کنند.
چگونه می‌توان کیفیت مصالح ساختمانی را ارتقا داد؟
ارتقای کیفیت مصالح ساختمانی نیازمند استانداردسازی تولید، نظارت دقیق بر تامین‌کنندگان مواد اولیه و آموزش پیمانکاران است. همچنین ایجاد آزمایشگاه‌های کنترل کیفیت مستقل برای ارزیابی مصالح قبل از استفاده در پروژه‌ها ضروری است که الحمدلله وزارت راه‌وشهرسازی، سازمان نظام مهندسی و شهرداری‌ها طی چند سال اخیر تهمیدات بسیار مفیدی رو چه در بحث نظارت تولید و چه در بحث نظارت فنی و آزمایشگاهی در حین اجرا اتخاذ کرده‌اند و تعامل و هماهنگی خوبی با هم دارند.
چه راهکارهایی برای کاهش هزینه‌های عمرانی وجود دارد؟
استفاده از روش‌های نوین ساخت مانند ساخت پیشرفته (prefabrication)، انتخاب مصالح با هزینه کمتر ولی باکیفیت مناسب، برنامه‌ریزی دقیق‌تر زمان‌بندی پروژه‌ها و کاهش اتلاف منابع انسانی می‌تواند هزینه‌ها را کاهش دهد.
نقش بخش‌خصوصی در توسعه عمران کشور چیست؟
بخش‌خصوصی با توان علمی و سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگ عمرانی می‌تواند بار مالی دولت را کاهش دهد. مشارکت عمومی- خصوصی (PPP) یکی از مدل‌هایی است که می‌تواند منجر به بهره‌وری بیشتر شود اما نیازمند قوانین شفاف و حمایت دولت است، همچنین اثرات ریسک پروژه‌ها به بخش‌خصوصی را کاهش می‌دهد.
چطور می‌توانیم ایمنی کارگران در پروژه‌های عمرانی را افزایش دهیم؟
آموزش مستمر کارگران درباره ایمنی کارگاه، استفاده از تجهیزات حفاظتی مناسب، نظارت دقیق بر رعایت استانداردهای ایمنی توسط پیمانکاران و ایجاد فرهنگ ایمنی در محیط کار از جمله راهکارهایی هستند که باید مورد توجه قرار گیرند.
چه اقداماتی برای حفظ محیط‌زیست در حین اجرای پروژه‌های عمرانی لازم است؟
در حال حاضر به روزرسانی مکرر قوانین زیست‌محیطی در همه دنیا رایج شده و این اهمیت بیش از پیش این مقوله را نمایان می‌کند بنابراین بازنگری در قوانین مربوطه و تدوین پیوست‌های جامع و دقیق زیست‌محیطی مبتنی بر ارزیابی‌های علمی قبل از شروع هر پروژه عمرانی امری ضروری است.