اسارت قلم

محمد تاج‌الدین- کرور کرور جمعیتی که جلوی ورودی دادگاه صف بسته‌اند و سعی دارند از پله‌های دادگستری بروند بالا. جمعیتی به هم لولیده با میکروفن‌هایی در دست و هجوم به ماشینی که در انتهای خیابان سرعت می‌گیرد و در پیچ جاده نا پدید می‌شود. چیلیک پنهانی دوربینی که نیمه‌های شب در تاریکی هوا روشن می‌شود و می‌خواهد کسی را به روز سیاه بنشاند. صدای سمج پشت تلفن که تمام هم و غمش گرفتن اطلاعات است و به هیچ صراطی مستقیم نیست. صدایی برای باج گرفتن، عکسی برای تلکه کردن و قلمی برای نوشتن مقالات زرد.
این تصویری است که از حرفه روزنامه‌نگاری توسط سینما و تلویزیون و بعضا ادبیات به خورد مخاطب داده می‌شود. از نگاه بسیاری روزنامه‌نگاری یعنی آتو گرفتن از دیگران و تله کردن برای منافع شخصی؛ آنهایی که دیدشان به مطبوعات، نوشته‌های زرد پاپاراتزی‌ها و عکس‌های خصوصی فرصت طلب‌هاست، با نگاهی بدبین و پیشداوری تلخ به سراغ رسانه‌ها می‌روند.
اما جایگاه واقعی رسانه کجاست؟ اصلا چرا باید در جامعه‌ای مطبوعات فعالیت داشته باشند؟ در روزهای همه‌گیری شبکه‌های اجتماعی و تبادل لحظه‌ای خبر، چه نیازی است به قلم و کاغذ و نوشتن؟
سوم ماه می‌ «روز جهانی آزادی مطبوعات» است؛ روزی که در سال ۱۹۹۳ به پیشنهاد یونسکو و برای تکریم جایگاه رسانه در تقویم جهانی گنجانده شد. از آن سال تا امروز در جهان صدها خبرنگار در درگیری‌های نظامی و بعضا برای تصفیه‌حساب‌های شخصی کشته شده‌اند. صدها روزنامه و مجله و خبرگزاری توقیف شده یا به خاطر مسائل مالی عطای کار را به لقایش بخشیده‌اند. از آن سال تا امروز صد‌ها خبرنگار درگیر زندان بوده‌اند، شکنجه شده‌اند یا مانند جمال خاشقچی بعد از مرگ هم جسدشان پاپیچ حکومتی مستبد بوده است.
گزارشگران بدون مرز
گزارشگران بدون مرز یک سازمان غیرانتفاعی بین‌المللی با هدف دفاع از آزادی مطبوعات و حمایت از خبرنگاران و روزنامه‌نگاران است. این سازمان هر سال شاخص‌هایی را برای آزادی رسانه‌ها تعریف می‌کند و بر اساس آن به رتبه بندی کشورها می‌پردازد. در آخرین رتبه‌بندی این سازمان، ایران بدون تغییر نسبت به سال‌های قبل در جایگاه ۱۷۰ جهان است.
سانسور و نبود شیوه‌ای روشن برای برخورد با رسانه‌ها شاید تنها بخشی از دلایل حضور ایران در این رتبه باشد. در جدول امسال، رتبه کشورهایی مانند عربستان سعودی هم کاهش پیدا کرده است. عربستان سعودی در رتبه ۱۷۲ قرار گرفته است و براساس آنچه گزارشگران بدون مرز نوشته، قتل جمال خاشقجی، روزنامه‌نگار منتقد و ستون‌نویس روزنامه واشنگتن‌پست در کنسولگری عربستان در ترکیه، از دلایل این امر است.
ونزوئلا و روسیه هم به ترتیب در رتبه‌های ۱۴۸ و ۱۴۹ جدول رده‌بندی آزادی رسانه‌ها هستند. «بازداشت‌های خودسرانه و خشونت پلیس» در ونزوئلا و افزایش فشار کرملین از طریق «بازداشت‌ها و بازرسی‌های خودسرانه و قانون‌های آزادی‌ستیز بر رسانه‌های مستقل و اینترنت» از دلایل افت رتبه این دو کشور است.
زلزله ترامپ
آمریکا تا قبل از به قدرت رسیدن ترامپ در جدول آزادی‌های رسانه‌ای جایگاه سوم را در اختیار داشت. اما با ورود ترامپ به کاخ سفید و شروع برخوردهایش با رسانه‌ها، این جایگاه رو‌ز به روز سقوط کرده است. در آخرین آمار منتشر شده برای سال ۲۰۱۹، آمریکا در رتبه ۴۸ آزادی مطبوعات جهان است.
نظام جامع رسانه‌ای
سال گذشته دولت طرحی را برای ارائه به مجلس آماده کرد با نام «نظام جامع رسانه‌ای». حسین انتظامی به عنوان طراح این لایحه سعی داشت قانونی جدید برای مطبوعات پایه‌گذاری کند؛ قانونی که به گفته بسیاری از اصحاب رسانه نه تنها در جهت آزادی بیشتر رسانه‌های مستقل نبود بلکه همه روزنامه‌نگاران را وامدار وزارت ارشاد می‌کرد و صلاحیت‌شان را به صلاحدید مدیران دولتی گره می‌زد.
با فشار مطبوعات و کارشناسان رسانه، این طرح برای بازنویسی به دولت بازگشت. از طرف دیگر مجلس شورای اسلامی و در صدر آن اعضای کمیسیون فرهنگی و به ویژه احمد مازنی رییس این کمیسیون اعلام کردند اگر دولت لایحه نظام جامع رسانه‌ای را هرچه زودتر تحویل مجلس ندهد، خود نمایندگان مردم برای نوشتن قانونی جدید پیشقدم خواهند شد. اما با آنکه تنها یک سال از عمر مجلس دهم باقی مانده هنوز خبری از قانون مطبوعات نیست و با توجه به گفته‌های نمایندگان مجلس قرار هم نیست قانونی در این زمینه به تصویب برسد.
انجمن صنفی
سال گذشته انجمن صنفی روزنامه‌نگاران استان تهران آغاز به کار کرد؛ انجمنی که توانست در شروع نظر جمعیت زیادی از اصحاب رسانه را جلب کند اما در ادامه برای احقاق حق مطبوعاتی‌ها کاری از پیش نبرد.
در روزهای گرانی روزافزون قیمت کاغذ و ورشکسته شدن رسانه‌های مستقل این انجمن آن‌طور که انتظار می‌رفت نتوانست به وظیفه ذاتی خود که دفاع از اعضای جامعه رسانه است عمل کند. در بی‌عملی انجمن روزنامه‌نگاران و عدم حرکت جمعی توسط این صنف، مشکل گرانی کاغذ به ده‌ها معضل جامعه رسانه اضافه شد و توانست کمر بسیاری از مستقلان را خم کند.
رسانه‌های مجازی و لزوم تغییر
در یکی دو سال گذشته بسیاری از رسانه‌های کاغذی به دلیل افزایش قیمت‌ها به فکر کوچ به فضای مجازی افتاده‌اند. اما این روند نباید به دلیل فشار بار اقتصادی گرانی کاغذ به وجود می‌آمد. آنهایی که به دلیل مشکلات اقتصادی و اوضاع به هم ریخته بازار کاغذ به فضای مجازی کوچ می‌کنند راه و رسم فعالیت در آن جایگاه جدید را نمی‌دانند. به همین خاطر است که نمی‌توانند موفقیتی کسب کنند و بعد از چندی به طور کامل به فراموشی سپرده می‌شوند. تغییر رویه انتشار یک رسانه باید بر اساس برنامه‌ای بلندمدت، آموزش مهارت به اعضا و آشنایی به مدیوم تازه اتفاق بیفتد.
عاقبت طرح جامع رسانه‌ای و رتبه ایران در جدول آزادی مطبوعات
فاطمه ذوالقدر نماینده مجلس و عضو کمیسیون فرهنگی در پاسخ به این سوال «جهان‌صنعت» که فرجام جایگزینی طرح مجلس به جای لایحه جامع نظام رسانه‌ای چه شد گفت: اطلاعات دقیقی در این مورد ندارم. آقایان شیخ، مازنی و طباطبایی‌نژاد در کمیته رسانه و هنر پیگیر این طرح هستند. باید از اعضای این کمیته سوال کنید.
ایشان در واکنش به رتبه انتهایی ایران از لحاظ آزادی مطبوعات به «جهان صنعت» می‌گوید: یکی از نشانه‌های جامعه مدرن که حقوق شهروندی در آن لحاظ می‌شود آزادی مطبوعات است. همه کشورها قوانینی را در حوزه آزادی مطبوعات دارند. ما هم قوانینی را در کشورمان داریم که نواقصی هم دارد. اما من نمی‌توانم در مورد دلیل اصلی به دست آوردن این رتبه اظهار نظر کنم زیرا از مولفه‌ها و فاکتورهایی که بر اساس آنها رتبه‌بندی می‌کنند اطلاعی ندارم. باید ببینیم مواردی که آنها مد نظر دارند در قانون ما هست یا نه.
مهدی شیخ عضو کمیسیون فرهنگی هم درباره طرح جایگزین مجلس به جای لایحه جامع نظام رسانه‌ای توضیح می‌دهد: من از آخرین اخبار مربوط به این طرح مطلع نیستم. یکشنبه باید به کمیسیون بروم و ببینم در چه مرحله‌ای است. قرار بود طرح دیگری در دستور کار کمیسیون با شیخ در پاسخ به علت جایگاه نازل ایران در رتبه‌بندی آزادی مطبوعات در جهان گفت: نمی‌دانم معیار امتیازدهی برای این رتبه‌بندی چیست و چه شاخصه‌هایی را لحاظ می‌کنند اما فضای رسانه‌ای ما نسبتا بد نیست. مشکل ما بیشتر در حوزه فهم فضای رسانه‌‌‌ای است. فرهنگ صحیح رسانه‌ای متاسفانه در کشور ما جا نیفتاده است. ابتدا قوانینی مربوط به شفاف‌سازی بود که آن قوانین اصلاح شد مثل شفافیت معاملات دولتی، شفافیت دستمزها و… که این کمک زیادی به فضای رسانه‌ای کشور خواهد کرد. فضا باید طوری باشد که دستگاه‌ها اطلاعات را در اختیار رسانه‌ها قرار دهند، رسانه‌ها هم باید آزادانه آنها را منتشر کنند. اما در بحث قضاوت‌هایی که در مورد تخلفات رسانه‌ها می‌شود وضعیت روشنی وجود ندارد. شاخص‌بندی معینی وجود ندارد که اعمال سلیقه‌ای صورت نگیرد. متاسفانه این یک مشکل بزرگ است که باعث می‌شود اعضای شورای نظارتی که بر رسانه نظارت دارند گاهی سلیقه‌ای عمل کنند که این سلیقه‌ای عمل کردن می‌تواند از روی عدم اطلاع کافی از فضای حاکم بر رسانه‌ها باشد. باید به سمتی برویم که این نظارت‌ها را به خودِ صنوف واگذار کنیم زیرا خودشان از تخصص بیشتری برخوردارند.