استفاده بلوک آمریکای لاتین از اختلاف ایران و عربستان در اوپک

محمدحسین مهرزاد

صحبت‌های روز گذشته مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی مبنی بر لزوم تشکیل سازمانی مانند اوپک در حوزه پتروشیمی بهانه‌ای شد تا با سید مهدی حسینی، معاون بین‌الملل وزارت نفت در دوره وزارت بیژن زنگنه گفت‌وگویی داشته باشیم. حسینی اگرچه کمتر صحبت می‌کند و ترجیح می‌دهد وارد فضاهای رسانه‌ای نشود اما در حوزه انرژی کمتر کسی در ایران هست که او را نشناسد. او مبتکر قراردادهای بیع متقابل بود و بسیاری از همکاری‌های بین‌المللی ایران در روزهای طلایی صنعت نفت مدیون چیره‌دستی‌اش در مذاکرات است. گفت‌وگو را به بهانه اوپک پتروشیمی آغاز کردیم و به نشست ماه جاری اعضای اوپک برای انتخاب دبیر کل جدید این سازمان رسیدیم. حسینی بر خلاف مقامات دولتی نسبت به انتخاب غلامحسین نوذری چندان خوشبین نیست و شانس انتخاب نماینده اکوادور را بیشتر از ایران و عربستان می‌داند.
تجارت بین‌الملل در حوزه انرژی پارامترهای مختلفی دارد که بعضا با دنیای تجارت آزاد در تعارض است، به عنوان سوال اول مایلم این تضاد‌ها و علل شکل‌گیری آن را از دید شما بدانم.
ما در نفت و گاز با تضادی در بازار روبه‌رو هستیم که انکار ناپذیر است. از یک طرف دنیای صنعتی و آزاد مرتبا در حال بحث بر ایجاد فضای بازار آزاد و روابط تجاری بین‌المللی است و از طرف دیگر سازمان‌هایی مثل اوپک داریم که می‌خواهد بازار را تنظیم کند و دخالت در آن را مجاز می‌داند و حسب مورد به مباحث عرضه و قیمت ورود می‌کند. این دخالت اما مختص سازمانی مانند اوپک نیست. همان جهان صنعتی هم با تشکیل آژانس بین‌المللی در سال ۱۹۷۵ دخالت در بازار را مجاز می‌داند. وقتی سال ۱۹۷۳ کشورهای عربی به دلیل حمایت اروپا از اسراییل در جنگ با اعراب بازار اروپا را تحریم کردند پیشنهاد تشکیل IEA از سوی کشورهای صنعتی مطرح شد و شرح وظایفش دقیقا دخالت در بازار بود. آنها می‌خواستند از طریق توسعه اقتصادی و راندمان‌های صنعتی اتکا به نفت کم شود و به این ترتیب آژانس تشکیل می‌شود.
بنابراین شکل‌گیری IEA در جهت تقابل با اقدام کشورهای عربی در حوزه نفت بود؟
دقیقا. اما توجه داشته باشیم اوپک تنها به نفت می‌پردازد ولی آژانس بین‌المللی انرژی در همه زمینه‌ها این دخالت را دارد. از صنایع بالادستی تا محصولات پتروشیمی دخالت می‌کند و بر همان اساس سیاست‌گذاری انجام می‌شود در بازار وقتی قیمت تغییر می‌کند و بازار به سمت مطلوب IEA پیش نمی‌رود دخالت‌ها شروع می‌شود و اصل بازار آزاد را نادیده می‌گیرند. مثلا در قیمت نفت محدوده بازار آزاد مشخص است. در دهه ۹۰ اوپک محدوده قیمتی ۲۲ تا ۲۸ دلار را برای هر بشکه نفت تعیین کرد. اگر بازار از این محدوده تخطی می‌کرد بلافاصله اوپک دخالت می‌کرد و قیمت را به سطح مطلوب خود می‌رساند.
اساس تشکیل اوپک چه بود؟
در بخش انرژی اصولا با این فرآیند روبه‌رو هستیم و حسب مورد دنیای صنعتی و دیگران برای تامین منافع خود در بازار دخالت می‌کنند. در مقطعی که حاکمیت شرکت‌های نفتی را داشتیم آنها در کارهای سیاسی کشورها هم دخالت کردند در ایران، ونزوئلا و عراق این دخالت‌ها منجر به ملی شدن صنعت نفت شد. تشکیل اوپک در واقع نوعی پاسخ به این دخالت‌ها بود. تشکیل این سازمان قدرتمند تا جایی منافع تشکیل دهندگان را تامین کرد که آنها توانستند در دهه ۶۰ میلادی قیمت‌ها را تا چهار برابر افزایش دهند.
اما همین اوپک در مقاطعی عملکردهای اشتباهی داشت.
اوپک پدیده جهان سومی بسیار میمونی بود که بعدها در دهه‌های ۷۰ و ۸۰ میلادی اشتباهاتی داشت اما توانست بازار را تنظیم کند. این تجربه نسبتا موفق نشان می‌دهد اوپک تنها سازمانی است که با وجود بلوک‌های سیاسی مختلف و انتظار نظرها توانسته منظور نظر کشورها را تامین کند. بعد از این تجربه نسبتا موفق تشکیل اوپک گازی هم در دستور کار قرار گرفت.
بله، بر این اساس اوپک گازی را تشکیل دادند اما این سازمان با اوپک تفاوت‌هایی هم دارد. اعضای تشکیل‌دهنده آن فقط جهان‌سومی‌ها نیستند و روسیه به عنوان یک کشور صنعتی بزرگ و باسابقه هم در آن عضویت دارد. از طرفی تجارت گاز با نفت متفاوت است و همین است که اوپک گازی نمود چندانی ندارند. اوپک گازی می‌خواهد تجربه‌های منفی اوپک را نداشته باشد. اعضا می‌خواهند خود را از حمله جهان تجارت آزاد مصون نگه دارند و به همین دلیل دیگر نمی‌تواند شبیه اوپک به دخالت‌های گسترده بپردازند. با این حال دور هم جمع شدن تولیدکنندگان کار را به جایی می‌رساند که نوعی هماهنگی در سیاست‌گذاری تولید، عرضه، همکاری‌های تکنولوژیکی و تقسیم بازار شکل می‌گیرد که امر بسیار خوبی است و وجود این سازمان برای گاز مناسب ارزیابی می‌شود.
حال در این شرایط معاون فعلی وزیر نفت ایران از لزوم تشکیل اوپک پتروشیمی سخن می‌گوید. آیا تشکیل این سازمان می‌تواند موفق بوده و منافع ایران را تضمین کند؟
در مورد پتروشیمی فضا بسیار متفاوت‌تر است. پتروشیمی یکی از حلقه‌های پایانی انرژی است و یک صنعت است. با این حال هرگونه گردهمایی جهان‌سومی‌ها حول هر محوری مثل پتروشیمی خوب است. ممکن است حتی منافع گسترده‌ای هم نداشته باشیم اما از حضور در این گردهمایی‌ها ضرر نمی‌کنیم.
آیا امکان شکل‌گیری سازمانی که بتواند در بازار پتروشیمی مانند نفت دخالت کند، وجود دارد؟
اگر بخواهیم بگوییم در بازار پتروشیمی هم می‌توانیم مانند اوپک در بازار دخالت کنیم این تصور غلط است چون بازار و مکانیسم آن متفاوت است اما ایجاد یک نهاد بین‌المللی در خصوص پتروشیمی برای هماهنگی تولید کنندگان بزرگ ایرادی ندارد. یکی از گرفتاری‌های ما خودخواهی در روابط بین‌الملل است که می‌خواهیم همه جا محور باشیم. ما می‌توانیم محور تشکیل باشیم. امروز کشوری مثل قطر در دیپلماسی بین‌الملل فعال است. دنیا تغییر کرده است. ما می‌توانیم در کنار دیگران هماهنگ باشیم. رییس بازی کار دستمان داده است. در یک سازمان بین‌المللی باید همکاری مدنظرمان باشد. اینکه فکر کنیم فقط جاهایی باشیم که خودمان رییس شویم اشتباه است. نفس حضور بسیار مهم است. اینکه غایب نباشیم نکته بسیار مهمی است. اگر بتوانیم تاثیر گذار هم باشیم که چه بهتر.
وزن ایران در میان تولیدکنندگان پتروشیمی چقدر است؟
ما یک تولیدکننده بزرگ پتروشیمی هستیم. سال ۷۶ زمانی که من مدیرعامل شرکت ملی پتروشیمی بودم ما ۱۲ میلیون تن تولید داشتیم و سابیک عربستان ۳۰ میلیون تن تولید می‌کرد. آن روز آرزو داشتیم به ۳۰ میلیون تن برسیم اما امروز ظرفیت ۵۰ میلیون تن را داریم بنابراین ما تولیدکننده بزرگی هستیم.
قرار است از ۲۲ آذر نشست وزرای نفت کشورهای عضور اوپک برای انتخاب دبیر کل جدید آغاز شود. ساز و کار این انتخاب به چه شکل است؟
انتخاب دبیر کل اوپک قانونمندی‌های خاص خودش را دارد. به دبیر کل از دو وجه نگاه می‌شود؛ یک وجه سیاسی و رقابت‌های درونی اوپک است. در طول مدت حیات اوپک همیشه یک رقابت پنهان و نیمه آشکار بین ایران و عربستان وجود داشته است. این رقابت البته در مقاطعی هم منجر به همکاری شده و برخی موارد هم به رویارویی کامل انجامیده است. همین تقابل باعث شده تا ببینیم سالیان سال است ایران و عربستان دبیر کل اوپک نبوده‌اند چراکه تمامی تصمیمات اوپک با اجماع صورت می‌گیرد و همواره یکی از این دو کشور از دبیرکلی دیگری جلوگیری کرده‌اند.
ما امسال هم در رابطه با رقابت با عربستان وضعیت خوبی نداریم. وقتی می‌گوییم عربستان منظور تنها این کشور نیست بلکه عربستان حمایتی بلوکی از اعضا را هم دارد و ما برای رسیدن به کرسی دبیرکلی اوپک باید رضایت همه آنها را جلب کنیم.
وجه دوم انتخاب دبیر کل چیست؟
پارامتر دوم صلاحیت‌ها و تجربه‌های فردی کاندیداست. دبیر کل باید ویژگی‌هایی هم داشته باشد که باعث می‌شود فارغ از بحث‌های سیاسی به خود آن فرد هم توجه شود. سابقه علمی و اجرایی بررسی و توانمندی کاندیداها در شناخت بازار بسیار مهم است. حتی تعداد مقالات علمی و زبان خارجی که کاندیدا به آن تسلط دارد هم در تعیین نمره برای کاندیدا‌ها اهمیت دارد.
برای رسیدن به کرسی دبیرکلی اوپک کشورها چه کارهایی انجام می‌دهند؟
وقتی قرار است دبیرکل کاندیدای ما باشد کارهای بسیاری لازم است انجام شود. صرف نظر از ویژگی‌ها باید لابی سیاسی گسترده‌ای شکل گیرد. باید در طول یک سال گذشته کاندیدا را در اجلاس‌ها شرکت می‌دادیم. او باید به همراه وزیر نفت به کشورهای مختلف سفر می‌کرد تا معرفی شود و مورد تایید دیگران قرار گیرد. امیدواریم که این لابی‌ها شکل گرفته باشد. بنده هم دعا می‌کنم که ما موفق شویم. اما نظر خودم این است که شانس ما کم است.
امکان دارد این نشست هم به دلیل اختلاف ایران و عربستان در انتخاب دبیرکل به ناکامی کشیده شود؟
در نهایت نه ما و نه عربستان نمی‌خواهیم که سازمان دچار مشکل شود. اغلب این‌گونه بوده که دست آخر روی یک نفر توافق شده است. در این شرایط معمولا کشورهای آمریکای جنوبی شانس بیشتری دارند. الان هم به نظر می‌رسد نماینده اکوادو شانس بالایی داشته باشد.
بنابراین دیگران از اختلاف ما و عربستان بیشترین بهره را می‌برند.
تا به حال ونزوئلا از اختلاف ایران و عربستان استفاده بسیاری کرده است. حتی لیبی هم همین طور. انتخاب سالم البدری دقیقا محصول اختلاف ایران و عربستان بود.
وضعیت کاندیدای عراق را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
عراق در وضعیتی است که از نظر سیاسی شانس بالاتری دارد اما باز هم نمی‌توان سایر موضوعات سیاسی را دور نگه داشت. در اوپک اگر کاندیدایی سفیر کشورش هم بوده باشد نمره منفی می‌گیرد چون تلقی اعضا این است که کاندیدا آدم سیاسی است. دبیر کل نماینده تمام کشورهاست و نباید یک فرد سیاسی باشد که بی‌طرفی‌اش زیر سوال باشد بنابراین هرچه حواشی سیاسی فرد کمتر باشد احتمال انتخاب او بیشتر است.