اشعاری در وصف عاشورا

واقعه عاشورا یکی از مهم‌ترین بزنگاه‌های تاریخی در مذهب شیعه است که بنا بر همین اهمیت تاریخی و اجتماعی تاثیر عمیقی نیز بر فرهنگ و ادبیات شیعیان گذاشته است. ظهور و بروز واقعه عاشورا و قیام کربلا‌ در شعر شاعران شیعه و حتی سنی فارسی‌زبان تا حدی بوده که حتی مکتب و شعر عاشورایی در ادبیات فارسی شکل گرفته و از دوره شعر کلاسیک تا شعر معاصر فارسی نمود داشته است.
ادبیات عاشورایی در این سال‌ها و قرن‌ها به یکی از غنی‌ترین و حماسی‌ترین سبک‌های شعری در ادبیات ما مبدل شده تا جایی که برخی از این شاعران عمده یا حتی تمام شهرت‌شان را مدیون سروده‌های عاشورایی خود هستند. به گزارش ایلنا، درباره دوره‌های مختلف شعر عاشورایی در زبان فارسی نیز می‌توان گفت که زمان‌بندی سرایش این اشعار در زبان فارسی به چهار دوره مختلف تقسیم می‌شود. دوره اول از قرون اولیه شعر فارسی است که تا قبل از شکل‌گیری حکومت صفوی ادامه پیدا می‌کند. دوره دوم نیز طبعا عصر صفوی را شامل می‌شود. دوره سوم شعر فارسی عاشورایی نیز دوران حکومت‌های افشاریه، زندیه و قاجاریه است و نهایتا در دوره چهارم به سروده‌های شاعران معاصر می‌رسیم.
تمرکز شعرهای دوره اول اشعار عاشورایی بیشتر بر جنبه‌‌های حماسی واقعه کربلا قرار داشت که احتمالا هم دلیل این اتفاق شرایط سیاسی حاکم بر جامعه آن زمان ایران و سرکوب مذهب شیعه و شیعیان بود و اساسا در فاصله قرن‌های سوم تا ششم هجری شعر عاشورایی چندانی را شاهد نیستیم که این اشعار هم بیشتر بر شخصیت امام علی (ع) و شهادت ایشان و نهایتا اشاره استعاره‌ای یا تلمیحی به شعر عاشورا تمرکز داشته‌اند. در این ایام شاعران به خاطر وجود حکومت‌های ظالم و عموما دشمن اهل بیت بیشتر از ترس جان در حال تقیه بودند یا با تمام ارادت‌شان به ساحت حضرت حسین ابدا شعری نسرودند یا بر سنت تقیه اشارات مستقیمی بر حضرت یا حادثه ابدا ندارند.
‌کسایی ‌مروزی‌ جزو اولین شاعرانی است که در رثای امام حسین و واقعه کربلا شعر سروده و درواقع اولین سوگنامه کربلا در شعر فارسی توسط او سروده شد. کسایی در یکی از بهاریه‌های خود ضمن ستایش طبیع و شکوفایی آن به دلیل مصادف شدن بهار با واقعه عاشورا به بیان مقتل سومین امام شیعیان و یارانش می‌پردازد:
تا زنده‌ای چنین کن دل‌های ما حزین کن
پیوسته آفرین کن بر اهلبیت زهرا
بعد از کسایی، ناصر خسرو نیز به عنوان یکی از پیروان او در اشعار خود به واقعه کربلا پرداخته است:
بتگر بتی تراشد، او را همی پرستد
زو نیست رنج کس را نه زان خدای سنگین
قطران‌تبریزی نیز بستن آب به روی امام و یارانش و تشنگی‌ها را برای سرودن انتخاب کرده و در بیتی می‌گوید:
رفتی زجهان به تشنگی بیرون
مانند شهید کربلا بودی
در این دوره حتی سنایی که از شاعران سنی بود، به‌عنوان نخستین شاعر اهل سنت در مدح امام حسین سروده است:
خرمی چون باشد اندر راه دین کز بهر حق
خون روان گشتست از حلق حسین در کربلا
از برای یک بلا کاندر ازل گفتست جان
تا ابد اندر دهد مرد بلی تن در بلا
و در شعر دیگری می‌گوید:
سراسر جمله عالم پر زنانند
زنی چون فاطمه خیر‌النسا کو‌
(حدیقه‌الحدیقه سنایی غزنوی، به تصحیح مدرس رضوی، ص ۲۶۶)‌
با روی کار آمدن سلجوقیان و خوارزمشاهیان و با توجه به گرایش مغول‌ها به مذهب شیعه، شاهد رونق گرفتن شعر عاشورایی و آیینی بودیم. خواجوی‌کرمانی و ابن حسام از شناخته‌شده‌ترین و مهم‌ترین شاعران این دوره هستند.
دلم شکسته و مجروح و مبتلای حسین
طواف کرد شبی گرد کربلای حسین
در دوره حاکمیت شیعه صفوی، واقعه عاشورا به عنوان بزرگ‌ترین اتفاق تاریخ تشیع بیش از هر زمانی جدی گرفته شد و در همین دوران بود که مرثیه‌سرایی و منقبت‌خوانی رشد چشمگیری پیدا کرد.
طبیعی بود که رونق گرفتن مراسم‌های عزاداری امام حسین، نیاز به شعر عاشورایی را بیشتر از قبل کرد. محتشم کاشانی از مشهورترین شاعران این عصر است که او را «پدر مرثیه‌‌سرایی ایران» نیز نامیده‌اند و ترکیب‌بند معروف او با نام «باز این چه شورش است» هنوز هم در عزاداری‌های ابا‌عبدالله خوانده می‌شود و الهام‌بخش سرایش اشعار عاشورایی زیادی شده است:
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
همچنین مقبل اصفهانی از شعرای معروف هم‌عصر محتشم کاشانی که ابتدا شاعری هجوسرا بود اما بعد از ابتلا به بیماری جذام از مردم گوشه گرفت و در آتشگاه حمام زندگی کرد اشعاری در رثای امام حسین و کربلا دارد که روایت‌های جالبی درباره چگونگی سرایش آنها در تاریخ آمده است.
به عنوان مثال روزی با دلـــــی شکسته در کنار خرابه‌ای نشسته بود ، جمعی از سینه‌زنان این شعر را می‌خواندند: «چه کربلاســــــت امروز چه پر بلاست امروز/ ســــرحسیــــــــن مظلوم از تن جداست امروز» آتش در نهاد مقبل افتاد و با نظر حسرت به آنها نگاه کرد و گفت: «روز عزاســــت امــروز جان در بلاست امروز/ فغان و شـــور محشــــر در کربلاست امــــروز» همان شب او پیامبر را در خواب می‌بیند که به مقبل می‌گویند بر منبر برو و در مصیبت فرزندم چیزی بخوان و او اینگونه می‌خواند:
این کشتــــه فتاده به‌هامــــون حســـــین توست
وین صید دست و پاه زده در خون حسیـن توست
این ماهــی فتــاده به دریـــای خــــون که هست
زخـم از ستـاره بر تنش افـزون حســــین توست
یا این شعر را در چنین حال و هوایی سروده است که مجدد در خواب از سوی پیامبر برای خوانش شعری در مرثیه سید الشهدا(ع) مورد خطاب قرار گرفته است:
هوا ز جـــور خـــــالف‌، چون قیرگــــون گردید
عــزیــــز فاطمـــــه از اســـــب سرنگون گـردید
وحشی بافقی غزل‌سرا نیز قصایدی نیز در در یک ترکیب‌‌بند که خاص این دوره بود واقعه کربلا را با لحنی آهنگین و قوی روایت کرده است:
ایـن مـاتـم بــزرگ نـــگنجد در ایـن جـهان آری در آن جــــهان دگـر نیز این عزاسـت
دوره سوم نیز همچون دوره صفویه، به پاسداشت شعائر دینی و اسلامی، به‌خصوص واقعه کربلا و شهادت امام حسین (ع) مورد تاکید حامیت قرار داشت. اشعار این دوره در سبک هندی سروده می‌شدند و با وجود افراط در دخیل کردن مضمون‌های عجیب و غریب به نوعی به سبک اشعار قرن ششم بازگشته بودند.
‌نیاز جوشقانی‌، ‌حجت‌الاسلام نیر تبریزی‌ و ‌عمان سامانی‌ از سرآمدان شعر عاشورایی دوران قاجار بودند. عمان سامانی در منظومه‌ عرفانی به نام «گنجینه‌الاسرار» روایتی از قتلگاه کربلا و واقعه‌ عاشورا را به منظوم درآورده که صحنه آمدن حضرت زینب به رزمگاه از تاثیرگذارترین بخش‌های آن است:
پس ز جان بر خواهر استقبال کرد تا رخش بوسد الف را دال کرد
و سرانجام دوره چهارم دوران معاصر است که از اشعار آغاز مشروطیت تاکنون را شامل می‌شود. در این دوره نیز می‌توان در اشعار پیش و پس از پیروزی انقلاب تفاوت‌هایی دید. پیش از انقلاب شاعر در اشعار عاشورایی تنها بر جنبه‌های تاریخی یا نهایتا روحی و عاطفی واقعه کربلا تاکید داشت اما با پیروزی انقلاب اسلامی معارف عاشورا و پیام و هدف قیام امام حسین (ع) به مضامین اشعار عاشورایی راه پیدا کردند. شهریار از مهم‌ترین شاعران عاشورایی معاصر است که اشعار زیادی در مورد اهل بیت سروده است:
شیعیان دیگر هوای نینوا دارد حسین
روی دل با کاروان کربلا دارد حسین
حسن فرحبخشیان نیشابوری یا همان ژولیده نیشابوری که خلصش را از آیت‌الله طالقانی(ره) وام گرفته بود در ابیاتی سروده است:
عالم همه مست از گل رخسار حسین است
ذرات جهان در عجب از کار حسین است
دانی که چرا خانه حق گشته سیه‌پوش؟
زیرا که خدای تو عزادار حسین است
که هنوز هم در بسیاری از تکایا و هیئات خوانده می‌شود.
حبیب‌الله چایچیان متخلص به «حسان» نیز در کنار شاعرانی همچون علیرضا قزوه، عبدالجبار کاکایی، قیصر امین‌پور، محمدعلی بهمنی، سید حسن حسینی، ساعد باقری و چند نفر دیگر، از جمله شاعران عاشورایی معاصر هستند