اصلاحات روی لبه تیغ

گروه بین‌الملل- یکی از سیاست‌های عربستان سعودی به محوریت محمد بن‌سلمان ولیعهد این کشور سرمایه‌گذاری روی تفریحات و سرگرمی‌ها در عربستان است. برخی کارشناسان معتقدند که او به واسطه اصلاحاتی که انجام داده در میان نسل جوان کشور از محبوبیت زیادی نیز برخوردار است.
با این حال تناقض‌هایی هم در رفتارهای او مشاهده می‌شود. سعودی‌ها در حال خرج کردن میلیاردها دلار در بخش‌هایی هستند که برخی ناظران به آنها مسیرهای انحرافی می‌گویند. از یک تور مشکوک بازی گلف گرفته تا قراردادی نجومی برای جذب کریستیانو رونالدو. به همین دلیل، سوال مهمی که مطرح می‌شود این است که عربستان و به‌طور کلی کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس تا چه میزان می‌توانند با چنین برنامه‌هایی رضایت شهروندان و در عین حال تحکیم پایه‌های حکومت خود را حفظ کنند؟
اصلاحات در عربستان و امارات
برای دهه‌ها، ۶ کشور عضو شورای همکاری خلیج‌فارس با کسب درآمدهای هنگفت و نفت و گاز، مزایای زیادی را در قالب یارانه‌های عمومی و کمک‌هزینه‌های زندگی به شهروندان خود اختصاص داده‌اند. خارجی‌ها نیز تنها به واسطه بحث‌های اقتصادی و فنی در این کشورها زندگی کرده و اساسا میان آنها و شهروندان عربی زندگی به‌صورت جداگانه وجود داشت.
طبق گزارشی که اکونومیست منتشر کرده، از چند سال گذشته اما تغییرات سریعی در کشورهای حاشیه خلیج‌فارس رقم خورده است. سعودی‌ها در حال اصلاحات و کنار گذاشتن بسیاری از محدودیت‌های اجتماعی هستند. امارات نیز همپای عربستان تغییرات اجتماعی بی‌سابقه‌ای را در دستور کار خود قرار داده است. این دو کشور روی هم بیش از ۷۵ درصد جمعیت و ۷۰ درصد از تولید ناخالص داخلی ۲ تریلیون دلاری کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس را تشکیل می‌دهند. به همین دلیل است که کارشناسان معتقدند تجربه این دو کشور تاثیر زیادی روی اعراب منطقه خواهد داشت. حاکمان امارات و عربستان بر این عقیده‌اند که اکنون بهترین زمان اصلاحات اجتماعی و عبور از وابستگی به اقتصاد نفتی است. در واقع آنها می‌خواهند علاوه‌بر اینکه به بازیگران مهم بین‌المللی تبدیل می‌شوند، در عین حال رضایت شهروندان خود را نیز تامین کنند.
البته این نکته مهم نیز وجود دارد که کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس یکپارچه نیستند. یعنی در شرایطی که عربستان و امارات دست به اصلاحات اقتصادی و اجتماعی معنادار زده‌اند، به نظر می‌رسد در کویت چندان تغییری ایجاد نشده است. یا اینکه قطر که روی اقیانوسی از گاز طبیعی قرار گرفته، چندان عجله‌ای برای اصلاحات اقتصادی ندارد.
به همین دلیل است که تحلیلگران معتقدند هر چند اقدامات اصلاحی در این کشورها قابل ستایش است، اما در عین حال با یکدیگر در تضاد است. زیرا تنوع‌بخشی به اقتصاد، مستلزم میدان دادن به بخش خصوصی است که به نظر می‌رسد در این کشورها این بخش چندان آمادگی لازم برای ایفای چنین نقشی را ندارد. علاوه‌بر این، عبور از اقتصاد نفتی و ورود بخش خصوصی به معنای ایجاد شکاف در رویکرد پدرسالارانه حاکمیت‌های عربی برای دادن یارانه‌های مختلف به شهروندان است. از این‌رو به نظر می‌رسد که این کشورها در حال مانور دادن روی نوعی ناسیونالیسم جدید هستند.
در نتیجه در شرایطی که اقتصاد و جامعه کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس در حال باز شدن هستند، از سوی مقابل زندگی سیاسی در حال بسته‌تر شدن است.
یکی از بارزترین نمونه‌های چنین شرایطی را می‌توان در عربستان‌سعودی مشاهده کرد. برای کشوری که دهه‌ها ذیل سنت‌های سفت و سخت اداره می‌شد، محمد بن سلمان ولیعهد این کشور حالا پرچمدار اصلاحات بی‌سابقه در این کشور شده است. در عربستان زنان در سال ۲۰۱۸ مجاز به رانندگی شدند و سینماها که از دهه ۱۹۸۰ بسته شده بود، در حال بازگشایی است. این کشور همچنین حالا میزبان بسیاری از کنسرت‌های موسیقی هم هست. به گفته کارشناسان چنین تغییراتی با چند هدف مهم دنبال شده است. نخست اینکه اصلاحات باعث ایجاد محبوبیت برای بن‌سلمان به خصوص در میان نسل جوان کشور شده است. از سوی دیگر برای چندین دهه شهروندان عربستان برای تفریح به خارج از کشور یا به ساحل دوبی می‌رفتند؛ اما امروز با باز شدن فضای گردشگری داخلی رونق گرفته و این امر برای اقتصاد عربستان بسیار مفید است.
دنیای قدیم در دنیای جدید
برخی معتقدند که اصلاحات اخیر در عربستان، این کشور را برای خارجی‌ها جذاب‌تر می‌کند. محمد بن‌سلمان به شرکت‌های چند‌ملیتی اعلام کرده که تا سال ۲۰۲۴ باید دفاتر منطقه‌ای خود را به داخل عربستان منتقل کنند؛ در غیر این صورت قراردادهای دولتی با ریاض را از دست خواهند داد.
این موضوع برای امارات یک زنگ‌خطر محسوب می‌شود. این کشور برای مدت‌ها به عنوان قطب تجاری منطقه خلیج‌فارس مطرح بوده است. اما حالا مدیران و مشاوران شرکت‌های خارجی در طول هفته به ریاض برای مذاکره پرواز می‌کنند و آخر هفته‌ها را به دوبی باز می‌گردند. به همین دلیل امارات که نگران از دست دادن مزیت رقابتی خود است، به سرعت شروع به تغییرات اجتماعی و اقتصادی جدید کرده است. در این کشور قوانین مربوط به خانواده که تحت نفوذ گسترده علمای مذهبی بوده در طول سه سال گذشته اصلاح‌شده و از سال ۲۰۲۱ ازدواج برای خارجی‌ها در امارات آزاد شده است. همچنین از سال ۲۰۲۰ زندگی مشترک بدون ازدواج رسمی نیز در امارات جرم‌زدایی شده است. امارات حتی سال گذشته میلادی تقویم خود را به میلادی تغییر داده و شواهد نشان می‌دهد که از سال ۲۰۱۸ چهار عضو از ۶ عضو شورای همکاری خلیج‌فارس مالیات بر ارزش‌افزوده را در دستور کار خود قرار داده‌اند. این موضوع زمانی اهمیت می‌یابد که برای دهه‌ها، مالیات صفر جزئی از قرارداد اجتماعی میان حکام عرب با شهروندانشان بوده است.
همچنین امارات از سال ۲۰۱۵ یارانه سوخت را قطع کرده است. هر چند طبق استانداردهای جهانی هنوز سوخت در این کشور ارزان است، اما در مقایسه با عربستان ۳۰ درصد و در مقایسه با کویت ۱۵۰ درصد گران‌تر است. علاوه‌بر این عمان که برای مدت ۳۳ سال تعرفه برق خود را تغییر نداده بود، نرخ تخفیفی برای شهروندان خود را حذف کرده است.
تغییر در قرارداد اجتماعی
چنین تغییراتی دارای تاثیرات واقعی بر زندگی اقتصادی و اجتماعی شهروندان این کشورها بوده است. به عنوان مثال در بودجه سال ۲۰۱۲ عربستان پیش‌بینی شده بود که منابع غیرنفتی کمتر از ۸ درصد از کل درآمدهای دولت را تشکیل می‌دهد. اما امروز با گذشت یک‌دهه و با وجود افزایش قیمت نفت این رقم به ۳۱ درصد رسیده است. به همین دلیل ناظران معتقدند که مالیات بیشتر و یارانه‌های کمتر زندگی را برای شهروندان دشوارتر کرده است. این فشار روی خارجی‌ها نیز وجود دارد، با این حال می‌بینیم که آنها دسته‌دسته هنوز به سمت کشورهای خلیج‌فارس به خصوص امارات هجوم می‌برند.
در واقع امروز امارات تسهیلاتی را ایجاد کرده که اکثر ثروتمندان روس و کارآفرینان حوزه ارزهای دیجیتال برای راه‌اندازی کسب‌و‌کار خود در دوبی بسیار مشتاق هستند. این کشور با تورم کم و ارز ثابت از سال ۲۰۱۹ طرحی به نام ویزای طلایی را کلید زده که به متخصصان و سرمایه‌گذاران بدون نیاز به شریک و اسپانسر محلی، اجازه اقامت طولانی‌مدت را می‌دهد. حتی امارات در سال ۲۰۲۱ اعلام کرد که به اتباع خارجی منتخب شهروندی نیز اعطاء می‌کند.
در این رابطه عبدالخالق عبدالله، استاد علوم‌سیاسی در امارات مدعی است: در حالی که به نظر می‌رسد بقیه جهان عرب در حال افول نهایی هستند، شورای همکاری خلیج‌فارس مرفه بوده و به خوبی اداره می‌شود. شهروندان ممکن است در مورد مسائل محلی گله کنند، اما تقاضای کمی برای تغییر سیاسی وجود دارد، زیرا تجربه موفقی از حکمرانی خوب طی ۵۰ سال گذشته وجود دارد.
با این حال کارشناسان غربی معتقدند که چنین رویه‌ای در نهایت موجب واکنش محافظه‌کاران خواهد شد. این موضوع یک سلاح مهم برای مخالفان نیز محسوب می‌شود. زیرا بسیاری از مخالفان با استناد به محافظه‌کاری مذهبی تحت پیگرد قرار گرفته‌اند.
معضل کار و بیکاری
امروز شواهد نشان می‌دهد که نسل جوان شهروندان کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس نسبت به والدین خود ذهن بازتری دارند. از سوی دیگر، نیروی اسلام‌گرایان تندرو نیز محدود شده است، اما در متن قضیه موضوع کاملا متفاوت‌تری در جریان است. به عنوان مثال سال گذشته میلادی یک آگهی استخدام برای یک ساندویچ‌فروشی منتشر شد که در این آگهی وعده پنج روز کار در هفته، بیمه درمانی و آموزش حین کار درج شده بود. در این آگهی همچنین عکس‌هایی از یک مرد و زن جوان با لباس سنتی اماراتی نیز منتشر شده بود. چنین موضوعی که در همه جای دنیا کاملا طبیعی جلوه می‌کند، در امارات تبدیل به یک جنجال گسترده شد. بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی این آگهی را توهین‌آمیز تلقی کرده و دادستان کل نیز تحقیقاتی در مورد آن آغاز کرد.
واقعیت این است که امارات آمارهای قابل اعتمادی را در مورد بیکاری منتشر نمی‌کند، اما برآوردهای غیررسمی حاکی از آن است که در این کشور حدود ۱۱ درصد جوانان بیکار هستند. همچنین گفته می‌شود که ۱۷ درصد از جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله عربستانی نیز توان پیدا کردن کار را ندارند. در بحرین هم در طول یک دهه گذشته نرخ بیکاری تقریبا دوبرابر شده و در سال ۲۰۲۱ میلادی به حدود ۱۰ درصد رسیده است.
چنین مساله منعکس‌کننده یک واقعیت مهم و منحصر‌به‌فرد در میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس است. جوانان بین بخش دولتی که دیگر تمایلی به استخدام آنها ندارد و بخش خصوصی که آمادگی استخدام آنها را ندارد، گیر کرده‌اند.
مانند سایر کشورهای حوزه خلیج‌فارس، امارات‌متحده عربی در تلاش است تا شرکت‌های قدرتمندی را برای استخدام شهروندان خود به کار گیرد. هر شرکت نیز موظف است ۲ درصد از موقعیت‌های محلی خود امارات را داشته باشد؛ رقمی که در پایان سال ۲۰۲۶ به ۱۰ درصد خواهد رسید. در همین راستا و از ابتدای ژانویه امسال شرکت‌هایی که از این قانون کوتاهی کنند، به ازای هر فرد اماراتی که استخدام نکنند، ماهانه ۶ هزار درهم جریمه خواهند شد.
اما مساله مهم این است که اماراتی‌ها حاضر به پذیرش هر نوع شغلی نیستند. یعنی مطابق نمونه آگهی ساندویچ‌فروشی که در دیگر کشورها شاید یک موقعیت ایده‌آل برای کار محسوب شود، آنها زیر بار هر موقعیت کاری نمی‌روند. اماراتی‌ها از سوی دیگر گله‌مند هستند که چرا مشاغل خوب را خارجی‌ها باید در این کشور تصاحب کنند؟ این در حالی است که طبق معیارها و استانداردهای بین‌المللی، جوانان اماراتی نسبت به سایر جوانان در کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس رتبه بهتری از منظر سواد و مهارت‌های اجتماعی دارند. با این حال برخی دیگر معتقدند که امارات بدون حضور دانش‌آموزان خارجی رتبه‌های به مراتب پایین‌تری کسب می‌کرد.
اصرار معنادار بر ملی‌گرایی
امارات در سال ۲۰۱۴ خدمت سربازی را برای مردان اجباری کرد. با این حال کسانی که از خدمت در ارتش بازگشته‌اند، در جست‌وجوی کار به مشکل برخورده‌اند. خدمت اجباری هدف دیگری نیز داشت؛ ورود امارات به جنگ ویرانگر یمن. آنها از سال ۲۰۱۶ (با وجودی که یکی از مهاجمان به یمن بودند) مکانی به نام وادی‌کرامت برای یادبود کشته‌شده‌های جنگ درست کرده‌اند. چنین اقدامی در نوع خود دامن زدن به حس ملی‌گرایی است؛ امری که در سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس هم در حال پیگیری است.
به عنوان مثال برای چندین‌دهه، هویت سعودی‌ها به نقش و جایگاه مذهبی آنها گره خورده بود. سرزمینی که به عنوان زادگاه دین اسلام از آن یاد می‌شود؛ اما بن‌سلمان می‌خواهد چنین چهره‌ای را تغییر دهد. او در ماه سپتامبر جشن‌های ملی پادشاهی را ایجاد کرده که خود نمونه‌ای از تاکید بر ناسیونالیسم ملی است. وی همچنین میلیاردها دلار برای توسعه منطقه الولا هزینه کرده؛ جایی که روحانیون محافظه‌کار سعودی از آن متنفر بوده و این مکان را به عنوان نمادی از دوران جاهلیت می‌دانند. به گفته آنها، امروز تاریخ بت‌پرستی جشن گرفته می‌شود. به همین دلیل برخی کارشناسان معتقدند که با توجه به دیدگاه‌های متفاوت در جامعه، سوق پیدا کردن سریع به سمت ملی‌گرایی برای نظام حکمرانی چندان هم بی‌خطر نبوده و می‌تواند دولت را تضعیف کند. از طرف دیگر لازمه اصلاحات اجتماعی، رفتن به سمت اصلاحات سیاسی است.
علاوه بر این یک نگرانی متفاوت‌تر از عربستان در امارات وجود دارد. جایی که تنها یک میلیون نفر از ۱۰ میلیون جمعیت این کشور شهروندان امارات محسوب می‌شوند. در واقع دغدغه مهم این است که تا چه زمانی ۱۰ درصد جمعیت می‌توانند از ۹۰ درصد دیگر محافظت کنند؟ از طرف دیگر برخی شهروندان اماراتی معتقدند که بیشتر اصلاحات انجام شده در این کشور به نفع خارجی بوده و آنها هستند که از بیشتر مزایای اصلاحات اجتماعی بهره‌مند می‌شوند؛ درحالی که شهروندان اصلی در برخی مقولات همچنان بلاتکلیف هستند.