اطلاعات و نظام دینامیک بین‌الملل

عرفان ناظریه
برکسی پوشیده نیست در عصری به سر می‌بریم که نظام بین‌الملل در آستانه تحولات مهم و اساسی بوده و تمامی کشورها به دنبال بازیابی جایگاه و موقعیت خود در نظم پیش‌رو هستند. نکته جالب توجه این است حتی کشورهایی که در زمره متحدان راهبردی یکدیگر نیز به حساب می‎آیند، گاه در این رقابت کلان، سیاست‌هایی متضاد با یکدیگر اتخاذ می‌کنند تا بتوانند حداکثر منافع خویش را تحقق بخشند.
در همین راستا هرچند برای رقابت در این عرصه پیچیده و چندوجهی به نهادها، عوامل و ابزارهای گوناگون نیاز است اما یکی از مهم‌ترین و کارسازترین موضوعات (چه به لحاظ نهادی، عاملی و ابزاری) برای توفق در این شرایط، اطلاعات (Intelligence) است. در واقع نهاد اطلاعات و همچنین ضداطلاعات می‌تواند با استفاده از ساختار، راهبرد، فرهنگ سازمانی، تاکتیک و ابزار و تکنیک‌های مناسب، دست به ایجاد تصویری درست و حتی‌الامکان بدون سوگیری‌های مختلف زده و شرایط را برای تصمیم‌گیری مطلوب توسط رجال سیاسی فراهم آورد.
در واقع نهاد اطلاعات با دو وظیفه کلان شناختی و اجرایی (با تاکید بیشتر بر مورد اول) باید بتواند در اجرای ماموریت‌های محوله که از سوی سیاسیون به آنها ابلاغ می‌شود، دست به تصمیم‌سازی زده و فضای مبهم بین‌الملل و محیط امنیتی پیرامون کشور را تا حد امکان شفاف و قابل تفسیر کند. این مهم زمانی به‌دست می‌آید که نهاد مربوطه با جمع‌آوری مناسب و بررسی اطلاعاتی دقیق، بتواند داده‌ها و اخبار واصله را به اطلاعات روشن و قابل استفاده برای سیاستگذاران تبدیل کرده و آنها را در این امر مدد برساند.در این خصوص به نظر می‌رسد توجه به سه مورد می‌تواند نهاد اطلاعات را برای پیشبرد ماموریت‌های محوله کمک کرده و اقدامات آن را موثرتر کند. نخست باید به این نکته توجه شود که اساسا حوزه‌های مختلف فعالیت اطلاعاتی هرکدام ضمن اشتراکاتی که با یکدیگر دارند اما تخصص‌های مختص به خود را می‌طلبند بنابراین مطلوب است که سرویس‌های مکمل (نه موازی) در جامعه اطلاعاتی کشور به صورت متناسب (تخصص‌محور) شکل گرفته و با حکمرانی اطلاعاتی موثر، از آنها در جهت پیشبرد امور استفاده شود.مورد دوم نیز توجه ویژه به مقوله اطلاعات خارجی است. اگر در ابتدای امر تاکید ویژه‌ای به وظیفه شناختی نهاد اطلاعات در نظام دینامیک بین‌الملل به عمل آوردیم، باید بگوییم که خط‌ مقدم این امر، دستگاه اطلاعات خارجی است. هرچند در عصر کنونی هنوز هم این نهادها سازوکارهای مشخص و کارویژه‌های خود را دارا هستند اما با توجه به مقوله انفجار اطلاعات (Information explosion) از طرفی و رشد و توسعه اندیشکده‌های تحلیلی از طرفی دیگر، می‌توان گفت تا حد زیادی مزیت انحصاری جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات از دستان سرویس‌های مذکور در آمده و اکنون این نقش‌ها (به‌خصوص بحث تحلیل) میان نهاد اطلاعات دولت و اندیشکده‌ها درحال تقسیم شدن است؛ مساله‌ای که طبیعتا نوید سامان جدیدی از چرخه اطلاعاتی را می‌دهد بنابراین ضمن پذیرش اصل پنهانکاری به عنوان یکی از ارکان اصلی نهاد اطلاعات (هم در بعد ساختار و هم در بعد فعالیت) باید به این تغییر پارادایمی که بخشی از آن توجه ویژه به اندیشکده‌ها و پژوهشکده‌هاست، نگاهی معقول داشت تا بتوان با توجه به مقتضیات نظام کنونی و آینده بین‌الملل، دست به فعالیت‌های موثر مربوطه زد.مورد سوم نیز مساله ضداطلاعات است. هر‌چند به اذعان برخی متخصصان اهل فن در این حوزه، ضداطلاعات چه به لحاظ نظری و چه از نظر عملی، پیچیده‌ترین بعد فعالیت‌های اطلاعاتی است اما می‌توان آن را در قالب شناخت تهدیدات امنیتی با چهار رکن «ضدجاسوسی»، «ضدبراندازی»، «ضدخرابکاری» و «حفاظت از اطلاعات حیاتی» به حساب آورد اما موضوعی که راجع به ضداطلاعات در عصر کنونی حائز اهمیت است، مقوله درهم‌تنیدگی بیش از پیش امر سیاست داخلی و خارجی است و این مساله طبیعتا این موضوع را متبادر می‌کند که بخشی از تعامل با نظام بین‌الملل در عرصه داخل کشور شکل می‌گیرد بنابراین ضداطلاعات که برای مردم نیز حساسیت بیشتری دارد (به علت درگیر بودن با داخل کشور) باید با حداقل سه اقدام به بهره‌وری خود بپردازد؛ نخست با توجه به شرایط کنونی، تفسیری استراتژیک از ضداطلاعات مطرح کرده و با تنظیم و انتشار «سند راهبرد ملی ضداطلاعات»، موازین اصلی آن را برای ملت تشریح کرده تا خطوط قرمز امنیتی را شناخته و فکر نکنند که اقدامات این نهاد، سیاسی است.
دوم، توجه به کارویژه اصلی ضداطلاعات یعنی مساله شناخت است. این نهاد به علت تشابه با فعالیت‌های پلیسی گاه با هم یکسان پنداشته می‌شود، در صورتی که وظیفه اصلی نهاد ضداطلاعات، تولید شناخت امنیتی است. موضوعی که توجه ناکافی به آن و درگیر شدن به سندرم عملیات‌محوری می‌تواند آسیب‌های جدی به این نهاد بزند.
در‌نهایت سومین مورد نیز تعامل مناسب نهاد ضداطلاعات با مردم مانند ارتباط در فضای مجازی و تشریح اقداماتشان است به طوری که هم برای نهاد مقدور باشد و هم مردم از توضیحات آنها اقناع شوند. به هرحال اطلاعات امری منطقی و عقلانی بوده و باید با اتخاذ بهترین تدابیر از آن در جهت منافع ملی استفاده کرد.