افول و ظهور تمدن در آینه پول

نادر نینوایی- شاید این‌طور تصور کنید که دیدن موزه‌ای که منحصرا به پول اختصاص دارد فاقد جذابیت باشد، اما با دیدن موزه پول که در خیابان میرداماد تهران واقع شده مطمئنا نظرتان در این خصوص تغییر خواهد کرد. در موزه پول از اشیای مفرغی دوره عیلام گرفته- که برای تبادل کالا استفاده می‌شده- تا سکه‌های دوره هخامنشی، ساسانی، اشکانی و حتی اسکناس‌های دوره قاجار و پهلوی به نمایش در آمده است.
چینش منظم موزه به لحاظ تاریخی، نورپردازی و ویترین‌های استاندارد آن و توضیحاتی که راهنمایان به بازدیدکنندگان ارائه می‌کنند باعث می‌شود تا در یک نگاه بتوانید تحولات پول و سکه در کشور را مشاهده کرده و با این سیر آشنایی پیدا کنید.
با توجه به توضیحات راهنمایان موزه متوجه می‌شوید که سکه‌ها در زمان اوج هر دوره‌ای با عیار بالاتری ضرب می‌شده و در دوران افول آن دوره از عیار سکه‌ها کاسته می‌شود. این موضوع به خوبی دوران اوج و افول هر تمدنی از اشکانی و هخامنشی گرفته تا دوره ساسانی را توضیح می‌دهد. در بخش مربوط به اسکناس‌ها نیز می‌توانید با چگونگی چاپ نخستین اسکناس‌ها آشنا شده و اسکناس‌های دوره قاجار و پهلوی را به نظاره بنشینید.
آغاز مبادلات و تولد نخستین سکه‌ها
شاید این‌طور تصور کنید که تاریخ پول با سکه شروع می‌شود، اما با دیدن اشیای مبادلاتی که در تمدن عیلام باستان بوده و البته سکه هم نبوده‌اند، دیدگاه‌تان در این خصوص دستخوش تغییر می‌شود.
پس از اتمام دوران مبادله کالا به کالا، طبقه بازرگان شکل می‌گیرد و برای آنکه سیستم ارتباطات اقتصادی پویایی پدید آید مردم باستان نیازمند اشیایی بوده‌اند که نیازهای طبقه تاجر برای مبادلات را تامین کند.
در این زمان پول‌های اولیه پدید آمده و سنگ‌های نیمه‌قیمتی و برخی صدف‌های دریایی حکم پول را پیدا می‌کنند. با گذر زمان و پیچیده‌تر شدن سیستم تفکر و تمدنی بشر، اشیایی حلقه مانند ساخته می‌شوند که در موزه پول هم برخی از انواع آنها به نمایش در آمده است. این حلقه‌های مبادلاتی و باستانی به نمایش در آمده در موزه پول مربوط به تمدن «عیلام میانه» هستند و قدمت آنها به هزاره دوم پیش از میلاد می‌رسد. می‌توان تصور کرد که چیزی حدود چهار هزار سال پیش وقتی هنوز حتی تمدن هخامنشیان سر برنیاورده بود، در بازارهای باستانی امپراتوری عیلام، بازرگانان این اشیای فلزی حلقه مانند را برای مبادله کالا به کار می‌برده‌اند.
نخستین سکه‌های به نمایش در آمده در موزه پول مربوط به سده هفتم پیش از میلاد مسیح است. نمونه‌های اولیه سکه با عیار و وزن خاص خودشان که شاید کوچک‌تر از اندازه‌های معمول است، ضرب می‌شده. روی یکی از این سکه‌ها تصویری از گاو نری دیده می‌شود که یک شیر در روبه‌روی آن قرار گرفته است. این سکه‌ها مربوط به حکومت «لیدیه» هستند که در سده هفتم پیش از میلاد و در غرب ترکیه امروزی می‌زیسته‌اند.
از دوره هخامنشیان سرانجام ایرانیان نیز شروع به ضرب سکه می‌کنند؛ اقدامی که از زمان داریوش اول آغاز می‌شود و بعدها توسعه می‌یابد. اولین سکه‌های این دوره که در موزه پول هم به نمایش در آمده‌اند مربوط به ۵۲۰ سال قبل از میلاد مسیح هستند. روی این سکه‌ها تصویری از پادشاه کمان به‌دست که زانو زده و آماده رها کردن تیر است، ضرب شده است. سکه‌های دوره هخامنشیان دو دسته هستند؛ سکه‌هایی که ساتراپی‌ها ضرب می‌کردند و سکه‌هایی که خود حکومت هخامنشی ضرب می‌کرده است. جالب آنکه تمام این سکه‌ها هم در نواحی غربی امپراتوری ایران (حدود سوریه امروزی) ضرب می‌شده و ضرب سکه در نواحی مرکزی ایران تا زمان اسکندر رایج نبوده است.
ظرفی با نقوش برجسته گاو نیز در موزه پول در معرض دید بازدیدکنندگان قرار گرفته که استفاده از نماد گاو در این ظرف و حتی روی برخی سکه‌ها، نشان از جنبه‌هایی از تقدس این حیوان در دوره باستان دارد.
شکوه اشکانیان و ساسانیان به روایت سکه‌ها
با آمدن اسکندر مقدونی و مسلط شدن او به ایران، اما ضرب سکه در ایران رونق بیشتری پیدا می‌کند. سکه‌های این دوران نیز در موزه هستند و روی برخی از آنها می‌توان تصویر نیم‌رخ اسکندر مقدونی را که با تاثیر از هنر یونان باستان تصویر شده است، دید.
سکه‌های دوره پارتی و اشکانی از دیگر اشیای ویترین‌های موزه پول هستند و می‌توان سکه‌های مربوط به اشک اول، اشک دوم و سایر پادشاهان اشکانی و پارتی را در موزه دید. روی سکه‌ها، تصویر پادشاه ضرب شده و در پشت سکه تصویر شخصی است که نشسته و زه‌کمان را کشیده است. نگاهی به تعدد سکه‌ها و رواج سکه‌ها در دوره اشکانی مشخص می‌کند که صنعت ضرب سکه در ایران در این دوره بومی‌سازی شده و حاکمیت به طور کامل آن را در دست می‌گیرد.
سکه‌های اشکانی عموما در هگمتانه، سلوکیه، شوش و هرات ضرب شده‌اند و مجموعه سکه‌های به نمایش در آمده در موزه پول اکثر سکه‌های ضرب شده در ضرابخانه‌های مختلف را شامل شده و یکی از کامل‌ترین مجموعه‌های کشور است. الفبای حروف به نمایش در آمده بر سکه‌های اشکانی، الفبای یونانی است. نگاهی به تصاویر شاهان اشکانی بر سکه‌های این دوره و شیوه بستن موها و ریش‌های بافته‌شده و لباس‌های زرین آنها، راوی سبک زندگی اشرافیان و شاهان در این دوره است و می‌تواند هر دوستدار تاریخی را جذب کند.
در سکه‌های ساسانی موزه پول می‌توان شاهد امضای این حکومت بوده و تغییرها در شکل تصاویر روی سکه‌ها را دید که جا‌به‌جا شدن سوی نگاه پادشاه از جمله این تغییرهاست. روی سکه‌های ساسانی هم نوشته‌ها به خط پهلوی ساسانی و به زبان پارسی حک شده‌اند. همچنین سکه‌های این دوره به سبب سه‌رخ شدن شانه‌های شاه در تصویر با تصاویر شاهان اشکانی که نیم‌رخ هستند، متفاوت بوده و گواه فاصله گرفتن از هنر هنلیتستی و نزدیک شدن به زیبایی‌شناسی ایرانی است.
تولد اسکناس در ایران
بخش دیگر موزه پول اما به اسکناس‌های ایرانی می‌پردازد. پس از تاسیس بانک شاهنشاهی نخستین سری اسکناس‌های ایرانی به سفارش این بانک در انگلستان به چاپ می‌رسد. نخستین و تنها اسکناس‌های ۳ و ۲۵ تومانی ایران در این دوره چاپ می‌شوند و می‌توان روی این اسکناس‌ها تصویر شاه قاجاری را در کنار عبارت
«بانک شاهنشاهی ایران» دید.
جالب است بدانید واژه اسکناس از لغت فرانسوی assignat گرفته شده و به معنای ورقه‌ای است که به امضای دولت رسیده است. این واژه از فرانسه به روسیه و از روسیه به ایران وارد می‌شود. با خواندن اطلاعات ارائه شده در کنار اسکناس‌های ایرانی متوجه می‌شوید ریال که به عنوان واحد پول ایرانیان شناخته می‌شود نیز از یک کلمه اسپانیایی گرفته شده است. ریال در گذشته نام سکه‌ای در اسپانیا بوده که جنس آن نقره بوده است و به مرور در مستعمرات اسپانیا متداول می‌شود. اشغال نواحی از جنوب ایران توسط پرتغال و سپس تصرف پرتغال توسط اسپانیایی‌ها، باعث می‌شود پول اسپانیا به ایران راه یابد.
اگرچه تا مدت‌ها دیگر خبری از این پول اسپانیایی نمی‌شود، اما در زمان فتحعلی‌شاه قاجار این واحد پولی در قالب سکه احیا و نهایتا ریال تبدیل به پول رایج مردم ایران می‌شود.
در موزه پول می‌توانید سیر تحول ریال و تومان ایرانی را در اسکناس‌های دوره قاجار و بعدتر پهلوی و دوران پس از انقلاب به تماشا بنشینید.
اسکناس‌های ۱۰تومانی، ۵ تومانی و سه تومانی دوره ناصرالدین شاه که روی آنها تصویر شاه قاجاری با سیبیل‌های تاب‌خورده به نمایش درآمده و پشت آن تصویر شیر و خورشید در کنار نوشته‌های انگلیسی آمده تصویری روشن از تحولات پول در ایران در گذر زمان را به شما نشان می‌دهد.