اقتصاد ایران در زنجیره ارزش جهانی

کتاب «اقتصاد ایران در زنجیره ارزش جهانی» نوشته دکتر اسفندیار جهانگرد (‌استاد اقتصاد دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبائی) و حمایت مرکز پژوهش‌های اتاق ایران، یک اثر علمی و تحلیلی برجسته است که در چهار فصل منسجم به بررسی جایگاه ایران در ساختار پیچیده زنجیره‌های ارزش جهانی (GVC) می‌پردازد. این کتاب با بهره‌گیری از نظریه‌های مدرن اقتصاد بین‌الملل، ابزارهای تحلیلی پیشرفته و داده‌های واقعی و انبوه، نقشه‌ای جامع برای درک نقش و توانمندی‌های اقتصاد ایران در اقتصاد جهانی ارائه می‌دهد. در این متن تلاش شده است تا ضمن بررسی محتوای هر فصل، اهمیت و پیامدهای آن برای توسعه اقتصادی ایران تشریح شود.
کتاب در فصل نخست، به معرفی مفاهیم بنیادین زنجیره ارزش جهانی (GVC) می‌پردازد. نویسنده این فصل را با ارائه یک تعریف جامع آغاز کرده و زنجیره ارزش جهانی را به‌عنوان سیستمی معرفی می‌کند که در آن مراحل مختلف تولید، از طراحی تا توزیع و مصرف نهایی، در کشورهای گوناگون پراکنده شده است. این سیستم و نظم جدید نه‌تنها به تخصص‌گرایی کشورها بر اساس مزیت نسبی کمک می‌کند بلکه موجب افزایش کارایی و بهره‌وری در سطح جهانی می‌شود. نویسنده به تحولات نظری و کاربردی که در دهه‌های اخیر در زنجیره‌های ارزش رخ داده است، نظیر دیجیتالی شدن و گسترش فناوری‌های نوین و تحولات حمل و نقل، اشاره کرده و تاثیر آنها را در تغییر الگوهای سنتی تجارت بین‌المللی بررسی می‌کند. ابعاد کلیدی زنجیره ارزش جهانی، شامل ساختار داده-ستانده، حکمرانی و نحوه کنترل و هماهنگی توسط شرکت‌های پیشرو و پراکندگی جغرافیایی فعالیت‌های تولیدی، با دقت در این فصل تشریح شده‌اند. این فصل، پایه‌ای نظری و مفهومی برای درک بخش‌های دیگر کتاب فراهم می‌کند و اهمیت GVC را در تغییر معادلات تجارت بین‌الملل به خوبی نشان می‌دهد.
در فصل دوم، نویسنده به بررسی جایگاه ایران در شبکه اقتصاد جهانی می‌پردازد. با استفاده از الگوی جداول داده‌- ستانده بین‌کشوری (ICIO)، نقش ایران در جریان‌های اقتصادی بین‌المللی با اعداد کمی و واقعی تحلیل شده است. این فصل نشان می‌دهد که ایران، با دارا بودن منابع طبیعی غنی و موقعیت جغرافیایی استراتژیک، پتانسیل قابل‌توجهی برای مشارکت در زنجیره ارزش
جهانی دارد. ذخایر و فعالیت‌های انرژی و پتروشیمی، به‌عنوان ستون‌های اصلی صادرات ایران، در این تحلیل برجسته بوده‌اند. در عین حال، نویسنده با نگاه انتقادی به چالش‌هایی نظیر تاثیر تحریم‌های اقتصادی، ناکارآمدی در سیاستگذاری‌ها و ضعف زیرساخت‌های لجستیکی و فناوری پرداخته است. این فصل به‌طور خاص به فرصت‌هایی که ایران می‌تواند با بهبود تخصص‌گرایی و استفاده بهینه از منابع خود به دست آورد، گاها تاکید دارد. جداول و مدل‌های تحلیلی ارائه‌شده در این بخش، اطلاعات جامعی از اقتصاد ایران در شبکه جهانی را در اختیار پژوهشگران و سیاستگذاران قرار می‌دهد.
فصل سوم کتاب، بر تحلیل ارزش‌افزوده ناخالص در صادرات ایران متمرکز است. نویسنده با استفاده از روش‌های پیشرفته‌ و به روز جهانی مانند مدل بورین و مانچینی (2023)، جریان‌های ارزش‌افزوده صادرات ناخالص را تجزیه و تحلیل می‌کند. این فصل به تشریح میزان مشارکت تولید داخلی و وارداتی در کالاها و خدمات صادراتی ایران می‌پردازد و نشان می‌دهد که چگونه کالاهای واسطه‌ای وارداتی می‌توانند نقش ایران در ارزش‌افزوده صادرات ناخالص مهم جلوه دهند. تحلیل‌های ارائه‌شده در این فصل، ابزارهایی قدرتمند برای شناسایی نقاط ضعف و قوت در زنجیره ارزش جهانی ایران ارائه می‌دهد. به‌عنوان مثال، نویسنده تاکید می‌کند که بسیاری از فعالیت‌های ایرانی می‌توانند با بهینه‌سازی فرآیندهای تولید و تحول در نگاه به موضوع واردات، سهم بیشتری از ارزش‌افزوده را به خود اختصاص دهند. این بخش، دیدگاه جدیدی در مورد اثرگذاری سیاست‌های تجاری و تولیدی ایران ارائه و نشان می‌دهد که چگونه تصمیم‌گیری‌های صحیح می‌توانند مسیر توسعه اقتصادی کشور را تغییر دهند.
فصل چهارم، با نگاهی آینده‌نگر در انتهای فصل، به ارائه راهکارهایی برای ارتقای جایگاه ایران در زنجیره ارزش جهانی اختصاص دارد اما نویسنده در ابتدای این فصل، با تحلیل وضعیت فعلی ایران و مقایسه آن با کشورهای موفق در زنجیره‌های ارزش جهانی، نقش ایران را در مشارکت و موقعیت زنجیره‌های ارزش جهانی ارائه می‌دهد. در نهایت راهکارهایی برای بهبود موقعیت اقتصاد ایران در زنجیره ارزش جهانی ارائه می دهد. ازجمله این راهکارها می‌توان به اصلاح زیرساخت‌های داخلی، سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین و دیجیتالی، توسعه تعاملات بین‌المللی و تسهیل فرآیند جذب سرمایه‌گذاری خارجی اشاره کرد. نویسنده بر این باور است که ایران برای بهره‌برداری از فرصت‌های زنجیره ارزش جهانی، نیازمند سیاستگذاری‌های بلندمدت و هماهنگ است. در این فصل همچنین به اهمیت آموزش نیروی انسانی و تقویت توانمندی‌های فنی و مدیریتی در فعالیت‌های مختلف اشاره شده است. نویسنده با ارائه توصیه‌های عملی، سیاستگذاران را به اتخاذ رویکردی جامع‌تر برای مواجهه با چالش‌های پیش‌رو دعوت و تاکید می‌کند که ایران برای رقابت در اقتصاد جهانی، نیازمند رویکرد‌های اصلاحی و چندبعدی و جامع است.
کتاب «اقتصاد ایران در زنجیره ارزش جهانی» با زبانی علمی و روان و متکی بر انبوه داده‌های جهانی و داخلی، مخاطبان خود را به درکی عمیق‌تر از مفاهیم و مسائل مرتبط با زنجیره‌های ارزش جهانی و جایگاه ایران در این ساختار می‌رساند. نویسنده با تکیه بر تحلیل‌های دقیق و داده‌های جامع، یک نقشه راه روشن برای توسعه اقتصادی کشور ارائه می‌دهد. این اثر، علاوه بر ارزش علمی، یک منبع الهام‌بخش برای سیاستگذاران، پژوهشگران و فعالان اقتصادی است که به دنبال دستیابی به فرصت‌های جدید در محیط اقتصادی جهانی هستند. با مطالعه این کتاب، می‌توان به وضوح دریافت که چگونه اصلاحات نگرشی و ساختاری و سرمایه‌گذاری‌های هدفمند می‌توانند اقتصاد ایران را به سطح جدیدی از پویایی و رقابت‌پذیری برسانند. این کتاب نه‌تنها یک تحلیل انتقادی از وضعیت موجود ارائه می‌دهد بلکه آینده‌ای امیدوارکننده را با اصلاح سیاست‌ها ترسیم می‌کند که در آن ایران می‌تواند نقش پررنگ‌تری در اقتصاد جهانی ایفا کند.