الزامات دلارزدایی از اقتصاد

«جهان‌صنعت»- با وجود چندین دهه تسلط دلار آمریکا بر تجارت جهانی و جریان سرمایه، برخی از کشورها به دنبال جایگزین‏ کردن دلار آمریکا با سایر ارزهای خارجی یا متنوع‏‌سازی ترکیب ذخایر ارزی خارجی خود حسب اهداف توسعه اقتصادی و تجاری هستند. در این گزارش که از سوی اتاق بازرگانی تهران منتشر شده، با جمع‌آوری مهم‌ترین نتایج مطالعات اخیر در این حوزه، به این موضوع پرداخته شده که جایگزینی دلار به چه دلایلی در حال افزایش است و اینکه از بین رفتن تسلط دلار در آینده نزدیک قابل پیش‌بینی است یا خیر و دلایل و استدلال‌های آن چیست.
دلارزدایی در نقطه مقابل مفهوم دلاریزه شدن به وضعیتی اشاره دارد که کشورها بنا به دلایلی اقدام به حذف دلار به عنوان ارز اصلی در اقتصاد خود می‌کنند. کمرنگ شدن نقش دلار در یک اقتصاد نیازمند شناسایی کارکردهای دلار در اقتصاد و براساس آن اتخاذ راهحل‌های مناسب برای یافتن جایگزین است. عمدتا دلار در کشورها سه کارکرد اصلی واسطه مبادله، ذخیره ارزش و سنجش ارزش دارد. با وجود چندین دهه تسلط دلار آمریکا بر تجارت جهانی و جریان سرمایه برخی از کشورها به دنبال جایگزین کردن دلار آمریکا با سایر ارزهای خارجی ‌ یا متنوع‌سازی ترکیب ذخایر ارزی خارجی خود حسب اهداف توسعه اقتصادی و تجاری خود هستند. جایگزینی دلار با سایر ارزها که طی دهه‌های گذشته چندین بار از سوی کشورهای گوناگون انجام شده است به دلایل مختلفی انجام می‌شود: مقابله یا مهار سیاست استفاده از دلار به عنوان ابزار تحریم، تسهیل مبادلات ارزی بر مبنای پول ملی شرکای تجاری، ناپایداری و افزایش بدهی آمریکا، نگرانی از بروز بحران بانکی در جهان.
طی سال‌های اخیر به ویژه در سال ۲۰۲۲ و ماه‌های نخست ۲۰۲۳، تحرکات برخی کشورها در جهت جایگزینی سایر ارزها با دلار شدت گرفته است. از جمله تعمیق همکاری چین و روسیه در پی جنگ اوکراین که موجب افزایش مبادلات روبل در قبال یوآن شده است. همکاری اقتصادهای برزیل و آرژانتین برای ایجاد یک واحد پولی مشترک تمایل کشورهای امارات و هند برای استفاده از روپیه در تجارت کالاهای غیرنفتی و همکاری روسیه و ایران برای راه‌اندازی یک ارز دیجیتال با پشتوانه طلا نمونه‌های دیگری از این تحرکات هستند. بررسی‌های متعدد نشان می‌دهد با وجود این تحرکات کمتر کسی انتظار دارد که به این زودی شاهد پایان وضعیت حاکمیت جهانی دلار باشیم زیرا در حال حاضر همچنان دلار سهم مسلط نزدیک به ۵۹ درصدی را از کل ذخایر ارز خارجی جهان داراست.
جایگاه دلار در اقتصاد جهانی
تسلط دلار در بازارهای جهانی ارز به عوامل متعددی مرتبط است:
اول، استفاده از آن به عنوان ارز حامل در معاملات فارکس به این معنا که هر جفت ارزهای غیردلاری امکان مبادله مستقیم را ندارند بلکه می‌باید از طریق دلار معامله شوند. براساس برخی برآوردها این نقش دلار کمتر از ۴۰ درصد از گردش مالی آن در بازارهای فارکس را شامل می‌شود. موضوع دوم، ردپای دلار در بازارهای تامین مالی برون‌مرزی است، جایی که فعالان بازار مالی بدهی خود را افزایش می‌دهند یا به ارز خارجی وام می‌گیرند. به نحوی که حدود نیمی از کل اوراق بدهی بین‌المللی و وام‌های فرامرزی صادرشده در بازارهای تامین مالی برون‌مرزی براساس دلار آمریکاست. در سه ماهه دوم سال ۲۰۲۲ میزان اوراق بدهی و وام‌های دلاری که صادر‌کننده اوراق بدهی و وام‌دهنده مقیم ایالات‌متحده نبوده‌اند، ۸۸ درصد از کل اوراق بدهی بین‌المللی دلاری و ۶۵ درصد از کل بدهی‌های بانکی بین‌المللی دلاری را تشکیل داده‌اند.
موضوع سوم، محبوبیت این ارز در تجارت بین‌الملل و پرداخت‌های جهانی است. تقریبا نیمی از تجارت جهانی برحسب دلار انجام می‌شود، اگرچه این سهم در مناطق گوناگون متفاوت است. این میزان وابستگی به دلار آمریکا علیرغم اینکه ایالات‌متحده تنها بیش از یک‌دهم تجارت جهانی را به خود اختصاص داده، نامتناسب است. اگرچه نسبت مزبور از سال ۲۰۱۹ تغییر کمی داشته است.
ذخایر رسمی ارز خارجی یکی از حوزه‌هایی است که نقش دلار تا حدودی در آن کمرنگ شده است. اگرچه این ارز هنوز هم اصلی‌ترین ترکیب ذخایر ارزی جهان باقی مانده است. طبق بررسی‌ها، در فصل چهارم سال ۲۰۲۲ دلار آمریکا کمتر از ۵۹ درصد از ذخایر ارز خارجی جهان را تشکیل داده است که از پایین‌ترین سهم‌ها طی ۲۰ سال گذشته و بسیار پایین‌تر از میانگین ۶۵ درصد طی دوره مزبور است.
میزان ذخایر ارزی جهان
ارزش کل ذخایر ارزهای گوناگون جهان براساس دلار آمریکا در پایان سال ۲۰۲۲ حدود ۱/۱۱ تریلیون دلار بوده که نسبت به سال قبل از آن ۴/۷ درصد کاهش داشته است.
بررسی ترکیب ذخایر ارزهای خارجی اختصاص‌یافته جهان در پایان دو سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۱ نشان می‌دهد که ترکیب مزبور تفاوت چندانی نداشته به نحوی که همچنان دلار امریکا با رقم ۸/۵۸ درصد دارای بیشترین سهم از ذخایر ارزی جهان است. یورو دومین رتبه را با سهم ۶/۲۰ درصد سهم از کل داراست. در واقع ۴/۷۹ درصد از کل ذخایر ارزی جهان به ارزهای دلار و یورو اختصاص دارد. پس از دلار آمریکا و یورو اروپا، ارزهای ین ژاپن، پوند استرلینگ و یوآن چین به ترتیب با ارقام ۵/۵ درصد، ۸/۴ درصد و ۸/۲ درصد، بیشترین ذخایر ارزهای عمده خارجی جهان را در سال ۲۰۲۲ به خود اختصاص داده‌اند.
نکته قابل توجه در رابطه با بررسی ترکیب ذخایر ارزی در سال ۲۰۲۲ با ۲۰۲۱ افزایش ۴/۰ واحد درصدی سهم ذخایر ارزی دلار آمریکا از کل ذخایر ارزی جهان (تسلط بیشتر) افزایش برابر ۱/۰ واحد درصدی سهم ذخایر ارزی یورو و یوآن چین و در مقابل کاهش ۱/۰ واحد درصدی سهم پوند انگلیس و ۲/۰ واحد درصدی سهم دلار استرالیا در سال ۲۰۲۲ نسبت به سال قبل است.
برای جهانی شدن یک ارز لازم است تا هشت متغیر و ویژگی اصلی مطابق با شاخص‌های مندرج در نمودار ۱ بررسی شوند. این شاخص‌ها به ترتیب عبارتند از: سهم ارز مورد نظر از تجارت جهانی؛ سهم ارز مورد نظر از تولید ناخالص داخلی جهان؛ سهم ارز مورد نظر از وام‌های فرامرزی؛ سهم ارز مورد نظر از اوراق بدهی بین‌المللی؛ سهم و حجم ارز مورد نظر در تراکنش‌های خارجی براساس حجم معاملات فارکس؛ سهم ارز مورد نظر از ذخایر ارز خارجی کشورها؛ سهم ارز مورد نظر در قراردادهای تجاری؛ پرداخت‌های انجام‌شده از طریق سیستم پرداخت بین‌المللی سوئیفت.
براساس آخرین آمارها دلار آمریکا در تمامی ۸ شاخص فوق‌الذکر در رتبه نخست ارزهای جهان قرار دارد. برای بررسی امکان‌سنجی تبدیل یوآن چین به یک ارز جهانی نیز لازم است این ارز در ۸ ویژگی فوق از دلار آمریکا پیشی بگیرد که در حال حاضر تنها در دو مورد نخست، یوآن به دلار نزدیک شده است و براساس گزارش برخی مراکز بین‌المللی پیش‌بینی می‌شود تا سال ۲۰۳۵ از نظر تولید ناخالص داخلی اسمی اقتصاد چین از ایالات‌متحده پیشی بگیرد. ولی در شش شاخص دیگر فعلا چینی‌ها سهم خاصی ندارند. گفتنی است که توسعه بخش مالی زیربنای تقویت نقش یوآن به عنوان یک ارز جهانی است و لازم است بخش مالی این اقتصاد مشابه آمریکا از توسعه‌یافتگی لازم برخوردار شود تا شرایط مشابه با نقش دلار را در بازارهای بین‌المللی ایفا کند.
جایگزینی دلار در روسیه
کل معاملات یوآن چین در بورس مسکو طی ماه مارس ۲۰۲۳ به رکورد ۲ تریلیون روبل رسید که ۷۴ برابر بیشتر از ابتدای سال ۲۰۲۲ با رقم ۲۷ میلیارد روبل است. در ماه مزبور یوآن چین برای دومین ماه متوالی از ارزهای دلار و یورو به ترتیب با کل ارزش تبادلات ۶۹/۱ تریلیون و ۲۶/۱ تریلیون روبل، پیشی گرفته است. از ابتدای ماه مارس ۲۰۲۳، ارزش برابری یوآن در برابر روبل ۵/۵ درصد افزایش یافته و تا پایان معاملات ۴ آوریل همین سال به ۵/۱۱ روبل نیز رسیده است.
براساس داده‌های جمع‌آوری‌شده از معاملات روزانه ارزها در بورس مسکو توسط بلومبرگ از ماه فوریه ۲۰۲۳ حجم معاملات یوآن چین برای اولین‌بار از دلار پیشی گرفته و این اختلاف در ماه مارس بیشتر نیز شده است، این در حالی است که قبل از تهاجم روسیه به اوکراین حجم معاملات یوآن در بازار روسیه ناچیز بود. این تغییرات هم‌زمان با تحریم‌های جدید اعمال‌شده در اوایل سال ۲۰۲۳ بر روسیه بر تعدادی از بانک‌های روسیه که توانایی انجام نقل و انتقالات برون‌مرزی به دلار و سایر ارزهای خارجی را همچنان حفظ کرده بودند تاثیر گذاشته است. بانک بین‌المللی Raiffeisen رومانی که شعبه روسیه آن یکی از مسیرهای اصلی پرداخت‌های بین‌المللی در این کشور است از جمله بانک‌هایی بود که تحت فشار شدید مقامات اروپایی و آمریکایی برای محدود کردن مبادلات با روسیه قرار گرفته است.
از زمانی که دولت عربستان سعودی تمایل خود را به تقویت امنیت و تنوع‌بخشی به روابط خارجی از طریق عادی‌سازی روابط با کشورهای همسایه نشان داده اهمیت دلارهای نفتی نیز کاهش یافته است. علاوه بر این، در شرایط فعلی حدود ۲۵ درصد از نفت خام صادراتی عربستان سعودی به چین صادر می‌شود و اخیرا نیز دولت عربستان سعودی موافقت کرده است تا بخشی از درآمد حاصل از صادرات نفت خود به چین را به جای دلار آمریکا بر مبنای یوآن چین تسویه کند. در حالی که چنین تحرکاتی تا چند سال پیش غیرقابل تصور بود. این احتمال نیز وجود دارد که تجارت نفت عربستان سعودی با ارزهای گوناگون دیگری از طریق پیوستن کشورهای بیشتری مانند روسیه و هند برای انجام مبادلات خود با روبل یا روپیه و اجتناب از معامله با دلار افزایش یابد.
استفاده از دلار به عنوان ابزار تحریم
استفاده از دلار به عنوان سلاح، بزرگ‌ترین تهدید برای موقعیت آن به عنوان یک ذخیره ارزی جهانی است. به عنوان مثال، زمانی که ۶۰۰ میلیارد دلار از ذخایر روسیه در عرض چند روز مسدود شد این سیگنال به کشورهای دیگر ارسال شد که ایالات‌متحده می‌تواند از تحریم و به تبع آن ارز خود به عنوان ابزاری برای تحقق اهداف سیاست خارجی استفاده کند. در نتیجه این اقدام برخی کارشناسان عنوان می‌کنند که احتمال دارد کشورهای بیشتری نسبت به موضوع تسلط ایالات‌متحده امریکا محتاط شوند و برخی به آرامی ترکیب ذخایر ارزی خود را از دلار آمریکا به سایر ارزها تغییر دهند. علاوه بر این، از آنجایی که غرب همچنان از تحریم‌ها به عنوان ابزار سیاست خارجی استفاده می‌کند انتظار پرداخت بدهی‌های خارجی به دلار هم ممکن است واقع‌بینانه و شدنی نباشد.
تسلیحاتی شدن دلار آمریکا در بلندمدت پایدار نیست زیرا دولت‌های خارجی را وادار می‌کند که دارایی‌های جایگزین پیدا کنند. به عنوان مثال چین با تغییر ترکیب دارایی‌های این اقتصاد، دارایی‌های خود در قالب اوراق خزانه ایالات‌متحده آمریکا را از یک تریلیون دلار به ۸۵۹ میلیارد دلار کاهش داده که کمترین رقم طی سال‌های اخیر است.
افزایش ذخایر طلا
قبل از سلطه ارزهای بدون پشتوانه دلار آمریکا به استاندارد طلا گره خورده بود اما در سال ۱۹۷۱ از آن جدا شد. از آن زمان دولت آمریکا از سیاست پولی برای کنترل پول و مدیریت اقتصاد استفاده می‌کند. با این حال سیاست مالی با یک لنز سیاسی مدیریت می‌شود که می‌تواند منجر به این شود که فقط دارایی‌های کاغذی نگهداری شود. بنابراین در چند وقت اخیر شاهد بوده‌ایم که دولت‌های مختلف به‌طور فزاینده‌ای طلا را به عنوان بخشی از ذخایر خود نگهداری می‌کنند. این به این دلیل است که نگهداری طلا یک دارایی امن بوده و نقش ذخیره ارزش را به ویژه در زمان بدهی‌های دولت یا نگرانی‌های تورمی به خوبی ایفا می‌کند.
مبادله ارز
تجارت دوجانبه بین دولت‌ها و پذیرش ارزهای یکدیگر در حال تبدیل شدن به یک هنجار جدید برای کاهش وابستگی به دلار آمریکا است. به عنوان مثال ۱۸ کشور از جمله آلمان، کنیا، سریلانکا، سنگاپور، بریتانیا و مالزی توافق کرده‌اند که بر مبنای روپیه هند تجارت کنند به‌طور مشابه برزیل در ماه مارس ۲۰۲۳ توافقنامه‌ای را با چین برای تجارت بر مبنای یوآن چین امضا کرد. چین تاکنون با ۴۱ کشور برای تسویه تجارت دوجانبه با یوآن قرارداد امضا کرده است. این رویه در بلوک‌های تجاری منطقه‌ای که دارای روابط تجاری نزدیک و یکپارچه‌ای هستند، در حال ظهور است.
اتحادیه اقتصادی و تجاری بریکس (BRICS) مشتمل بر کشورهای روسیه چین، هند، برزیل و آفریقای جنوبی در حال گسترش است و عربستان سعودی به همراه کشورهایی مانند آرژانتین نیز به‌طور رسمی درخواست کرده‌اند تا به این گروه بپیوندند. در سال ۲۰۲۰ نیز مشارکت اقتصادی جامع منطقه‌ای RCEP متشکل از ۱۰ کشور شامل شش کشور عضو اتحادیه جنوب شرقی آسیا (آسه‌آن) -برونئی، کامبوج، لائوس، سنگاپور، تایلند و ویتنام- در کنار چین، نیوزیلند و استرالیا توافق کردند که بزرگ‌ترین بلوک تجاری جهان را راه‌اندازی کنند. ابتکار کمربند و جاده چین (BRI) که در سال ۲۰۱۳ تصویب شد تاکنون به ۱۴۹ کشور مرتبط شده است. به دنبال ابتکار کمربند و جاده، بانک‌ها و شرکت‌های چینی به دنبال تامین مالی و ساخت جاده‌ها، نیروگاه‌ها، بنادر راه‌آهن و شبکه‌های ۵G در سراسر جهان هستند. با این حال دولت‌های غربی ابتکار کمربند و جاده را به عنوان یک دام بدهی تلقی می‌کنند و چین برای اطمینان از دوام تامین مالی پروژه‌های خود تلاش دارد تا نظارت گسترده‌ای بر آنها داشته باشد. با توسعه و گسترش بلوک‌های تجاری جدید، احتمال دارد که اقتصادهای مشارکت‌کننده در این بلوک‌ها تمایل خود را به استفاده از سبدی از ارزها به جای صرف دلار آمریکا برای تجارت فیمابین تقویت کنند.
افزایش بدهی آمریکا
کل بدهی اقتصاد آمریکا در دسامبر ۲۰۲۲ به بالاترین حد خود رسید که معادل ۴/۱۲۳ درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور بود. اکثر کشورهایی که روابط تجاری با امریکا دارند از ناپایداری بدهی این کشور نگران هستند. ارقام بالای مربوط به وام‌های خارجی آمریکا و هزینه‌های مربوط به بهره آنها ممکن است به بحران منتهی شود که آسیب‌های آن متوجه سایر اقتصادها نیز خواهد شد.
بانکداری جهانی در بحران
صنعت بانکداری آمریکا که به عنوان پشتیبان اصلی تجارت جهانی عمل می‌کند در حال افزایش ریسک است. بحران مالی در سال ۲۰۰۸ نقص آشکاری را نشان داد که ناشی از آزادسازی کنترل در بازارهای مالی بود، در حالی که بازارهای مزبور هنوز نیاز مبرمی به اصلاحات دارند. در سال ۲۰۲۲ افزایش نرخ بهره توسط دولت آمریکا برای مهار تورم منجر به عدم تطابق گسترده دارایی‌ها و بدهی‌ها در بخش بانکی و ورشکستگی برخی بانک‌ها شد بیشترین تاثیر افزایش نرخ بهره ایالات‌متحده در بازارهای نوظهور که بدهی‌های خارجی آنها معمولا به دلار آمریکاست، ظاهر شد.
توجه به این نکته حائز اهمیت است که در حالی که عوامل خارجی مانند تحریم‌ها و افزایش قیمت انرژی منجر به تورم جهانی و بی‌ثباتی اقتصادی شده است، سیاست‌های اقتصادی در سطوح ملی و تصمیمات اتخاذشده توسط دولت‌ها در اقتصادهای نوظهور نیز نقش مهمی در شکل‌گیری مسیر اقتصادی آینده آنها ایفا می‌کند. هزینه‌های برنامه‌ریزی نشده، نبود انضباط مالی، فساد و نهادهای ضعیف می‌تواند چالش‌های اقتصادی را تشدید کند و کشورها را در برابر شوک‌های خارجی آسیب‌پذیرتر کند. علاوه بر این تنوع بخشیدن به اقتصاد و کاهش وابستگی به حوزه یا کالای خاص برای کشورها بسیار مهم است. این موضوع می‌تواند به کاهش تاثیر شوک‌های خارجی و ایجاد انعطاف‌پذیری در اقتصاد کمک کند. همچنین کشورها باید برای ایجاد اطمینان از استفاده کارآمد و موثر از منابع عمومی نهادهای خود را تقویت کنند و شفافیت و پاسخگویی را ارتقا دهند.
تمام تغییرات بیان‌شده نشان می‌دهد که جهان از یک سیستم تک‌قطبی به یک سیستم چندقطبی در حال حرکت است و این در نهایت به این معنی است که جهان در حال دور شدن از دلار آمریکا و حرکت به سمت سبدی از ارزهای جهانی است. انتظار می‌رود یوآن چین و روپیه هند احتمالا نقش مهمی در تجارت منطقه‌ای حداقل در آسیا دارا باشند.
نظام مالی و تجاری آمریکا از پیچیدگی و در عین حال توسعه‌یافتگی در مقایسه با سایر نظام‌های پولی و مالی جهان برخوردار است. طبق نظرات یکی از مدیران صندوق بین‌المللی پول، نکته بسیار خاصی در مورد ایالات‌متحده وجود دارد و آن این است که شاید تنها اقتصادی در جهان باشد که می‌تواند کسری تجاری سالانه متوالی و قابل توجهی داشته باشد و با این حال در پایان هر روز بدهی خارجی انباشته‌شده‌ای نداشته باشد. خالص دارایی‌های خارجی آن تغییر چندانی نداشته باشد یا به جای اینکه در حال بدتر شدن باشد حتی در حال بهبود باشد. وقتی با دقت بیشتری این موضوع بررسی شود، مشخص می‌شود که اتفاق بسیار جالبی در حال رخ دادن است و این به موقعیت دلار در نظام پولی بین‌المللی و نحوه تولید آن، ارائه نوعی بیمه به سایر کشورها و ایجاد نوعی حق بیمه برای ناشر نوعی دارایی به عنوان ذخیره بین‌المللی مربوط می‌شود. صندوق بین‌المللی پول مجموعه‌ای از مقالات در مورد نحوه سازماندهی سیستم پولی بین‌المللی و ایجاد چند ارز کلیدی که البته دلار آمریکا اولین و مهم‌ترین آنهاست را به منظور روشن کردن این موضوع که آمریکا چگونه سیستم اقتصادی خود را به این روش بسیار ساختاریافته با دلار و با تمرکز دارایی‌های دلاری سازماندهی می‌کند منتشر کرده است. نتایج بررسی‌ها نشان می‌دهد که یکی از دلایل نگهداری ذخایر دلاری توسط افراد و کشورها این است که این ذخایر در واقع در حکم نوعی ضمانت هستند، نوعی دارایی مطمئن که افراد تمایل دارند آن را نگهداری کنند و استدلال‌های محکمی نیز وجود دارد مبنی بر اینکه این تنها بخشی از ذخایر احتیاطی است که بسیاری از کشورها نگهداری می‌کنند.
با توجه به تجربه بیست سال اخیر و تحولات مربوط به تغییر نقش دلار در بازارهای جهانی، چشم‌انداز مسیر ۲۰، ۳۰ و ۵۰ ساله آینده پیش‌بینی وجود بیش از یک ارز غالب در جهان منطقی به نظر می‌رسد اما مراحل و شرایط لازم برای رسیدن به این شرایط، بسیار زیاد است و در نتیجه تحقق آن را به این زودی‌ها غیر‌محتمل می‌سازد. آنچه در آینده نزدیک ممکن است اتفاق بیفتد تغییر در میزان مطلوبیت ذخیره احتیاطی اندوخته دلاری توسط کشورهاست. البته این احتمال که این ذخایر دلاری ممکن است با تصمیم مقامات ایالات‌متحده مسدود شود با وجود اینکه این تصمیمات از نظر کشورهای صاحب ذخایر مستبدانه به نظر می‌رسد نیز وجود دارد. احتمال مزبور، سودمندی ذخایر دلاری را کاهش می‌دهد ولی به این معنی نیست که جایگزین بهتری برای آن وجود دارد. در شرایط فعلی در واقع جایگزینی که نسبتا امن‌تر از دلار آمریکا باشد وجود ندارد، ضمن اینکه امن بودن یک مفهوم مطلق نیست بلکه مفهومی نسبی است و این واقعیت که ذخایر دلاری ممکن است کمی کمتر امن به نظر برسند ولی به این معنی نیست که سایر موارد به‌طور نسبی ایمن‌تر هستند.