انتشار اوراق صکوک در جهان

بهرام وهابی* – ابزارهای مالی را می‌توان به صورت‌های مختلف طبقه‌بندی کرد که مهم‌ترین شیوه طبقه‌بندی، مربوط به ماهیت ابزارهای مالی و کارکرد آنهاست. مهم‌ترین انواع ابزارهای مالی در بازار سرمایه شامل موارد زیر است:
اوراق مشارکت، اوراق صکوک اجاره، اوراق صکوک استصناع (سفارش ساخت)، اوراق جعاله، اوراق خرید دین، اوراق رهنی، اسناد خزانه، اوراق قرض‌الحسنه اوراق مرابحه، اوراق مضاربه و اوراق منفعت. اوراق صکوک دارای انواع مختلف دیگری نیز هست که در شکل 1 آمده است. اوراق صکوک اجاره مبتنی‌بر استاندارد شریعت بوده و به معنای مالکیت مشاع دارندگان اوراق در «عین دارایی» است. ابزارهای مالی مانند اوراق مشارکت، مالکیت دارندگان اوراق در «منافع دارایی یا پروژه» است در حالی که اوراق صکوک، بر مبنای مالکیت در عین دارایی است. به همین دلیل است که اوراق صکوک اجاره مبتنی‌بر اجاره سنتی یا اجاره به شرط تملیک است. طبق تعریف مذکور در دستورالعمل انتشار اوراق صکوک اجاره (مصوب11/‏5/‏1389، اصلاحیه مصوب23/‏8/‏1390 و 11/‏3/‏1394 شوراي‌عالي بورس و اوراق بهادار و اصلاحیه مصوب 18/‏08/‏95 هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار)، اوراق اجاره وراق بهادار با نام قابل نقل‌و‌انتقالی است که نشان‌دهنده مالکیت مشاع دارنده آن در دارایی مبنای انتشار اوراق اجاره است. دارایی موضوع انتشار این اوراق نیز مال منقول یا غیرمنقول با مشخصات تعیین‌شده در دستورالعمل است که می‌تواند مبنای انتشار اوراق اجاره واقع شود.
اوراق صکوک استصناع یا همان اوراق سفارش ساخت براساس تعاریف مذکور در دستورالعمل انتشار اوراق سفارش ساخت مشتمل بر 26 ماده و 5 تبصره در اجراي بند(2) ماده(7) قانون بازار اوراق بهادار مصوب آذرماه1384 در تاریخ 2/‏9/‏1392 به تصویب هیات‌مدیره سازمان بورس و اوراق بهادار رسیده، عبارت است از: اوراق بهادار با نامی که ناشر براساس قرارداد سفارش ساخت منتشر می‌کند و این اوراق، قابل‌‌معامله در بورس‌ها یا بازارهای خارج از بورس هستند. اوراق سفارش ساخت بر پایه قرارداد سفارش ساخت هستند که طبق تعریف، قرارداد سفارش ساخت قراردادی است که به موجب آن یکی از طرفین قرارداد در مقابل مبلغی معین، ساخت و تحویل دارایی مشخصی را در زمان معینی در آینده متعهد می‌شود. تجربه انتشار اوراق صکوک فصلی از سال2016 تا سال 2021 در شکل 2 آمده است. این میزان برای عربستان سعودی بین سال‌های2010 تا 2018 در شکل 3 آمده است. میزان انتشار اوراق صکوک در عربستان با نوسان افزایشی و کاهشی، از 46/‏1 میلیارد ریال سعودی در سال2010 به 21/‏15 میلیارد ریال سعودی در سال2013 رسیده و پس از یک دوره کاهش و افزایش، به 51/‏28 میلیارد ریال سعودی در سال2018 رسیده است. این امر از یک طرف جبران‌کننده کسری بودجه عربستان در این دوره بوده و از طرف دیگر، پایش تعهدات مالی این کشور در سال‌های اخیر را نشان می‌دهد. در سال2006 اولین صکوک با عنوان SABIC به‌صورت شرکتی منتشر شد که باوجود عدم شفافیت و همچنین عدم بازار مشخص برای خرید و فروش ثانویه آن، با استقبال خوبی مواجه شد. در سال2012 شرکت دولتی GSA در عربستان معادل 15‌‌میلیارد ریال سعودی (4‌میلیارد دلار) اوراق صکوک منتشر کرد که اولین و مهم‌ترین صکوک دولتی در عربستان بود. تنها در سال 2012 ارزش صکوک منتشره (دولتی و شرکتی) در عربستان‌سعودی معادل 14/‏11 میلیارد دلار آمریکا بود که در کنار افزایش پول، با هدف خروج از انجماد دارایی‌های بانک‌های این کشور نیز تلقی می‌شد. در سال‌2014 نیز در عربستان سعودی با 15‌مورد انتشار صکوک، میزان انتشار به 1/‏12میلیارد دلار رسید که همزمان، در بازار سرمایه این کشور نیز تسهیلاتی برای انتشار اوراق صکوک ایجاد شد. همچنین دولت عربستان در سال‌2017 اولین صکوک ارزی(دلاری) را در بین کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس به مبلغ 9‌میلیارد دلار منتشر کرد که نه‌تنها تحولی نوین در این کشور و کشورهای عضو شورای همکاری بود بلکه تاکنون نیز بیشترین میزان انتشار ارزی میان کشورهای نوظهور (همراه با کشور کویت با انتشار 8‌میلیارد دلار) است.
ساختار انتشار صکوک در عربستان براساس شکل4 به‌گونه‌ای بوده است که بیشترین میزان انتشار در کنار بخش «سایر صکوک» (36‌درصد) مربوط به انتشار صکوک استثمار (29‌درصد) و صکوک مرابحه (14درصد) بوده است. مالزی در سال2011 به‌تنهایی 82/‏32 درصد کل صکوک منتشره در کشورهای مختلف را دارا بوده و پس از این کشور، سایر منتشرکنندگان عبارتند از:
– عربستان‌سعودی 94/‏31 درصد
– اندونزی 38/‏13 درصد
– ترکیه 45/‏7 درصد
– امارات متحده عربی 31/‏5 درصد
– عمان 38/‏4 درصد
– بحرین 36/‏3 درصد
– سایر کشورها 36/‏1 درصد
سهم کشورها در انتشار صکوک در سال2019 تغییر کرده و به صورت زیر است:
1- مالزی 4/‏40 درصد
2- امارات متحده عربی 5/‏36 درصد
3- ترکیه 5/‏8 درصد
4- عربستان سعودی 4/‏6درصد
5- قطر 1/‏3درصد
6- اندونزی 8/‏1درصد
7- انگلستان 3/‏1درصد
8- ایرلند 2/‏1درصد
9- عمان 5/‏0درصد
10- هلند 3/‏0درصد
که نکته جالب این آمار، ورود کشورهایی مانند انگلستان، ایرلند و هلند به جمع ناشران صکوک و همچنین کاهش شدید سهم عربستان سعودی از 94/‏21‌درصد به 4/‏6‌درصد است. کشورهای حوزه همکاری خلیج‌فارس از سال2003 تا 2007 رشد قابل‌توجهی در انتشار اوراق صکوک داشته‌اند (شکل 7)
در کشور مالزی، ترکیب انتشار اوراق صکوک در سال2022 به‌گونه‌‏ای بوده است که بیشترین سهم به بخش حمل‌‌و‌نقل، املاک و مستغلات، صنعت، خدمات مالی و همچنین اوراق صکوک دولتی اختصاص داشته است (شکل 8).
سهم کشورها از انتشار صکوک در کشورهای عربی خاورمیانه به صورت زیر است (شکل 9):
1- امارات متحده عربی (69) درصد
2- عربستان‌سعودی 18‌درصد
3- بحرین 6‌درصد
4- قطر 4‌درصد
5- کویت 3‌درصد
همچنین حجم صکوک منتشره از سال2017 تا سال2021 در کشورهای آسیایی در مقایسه با کشورهای حوزه شورای همکاری خلیج‌فارس در شکل‏‌های 9 و 10 آمده است.
انتشار اوراق صکوک در جهان در سا‌ل‌های اخیر توانسته بخش قابل‌توجهی از منابع مالی لازم برای دولت‌ها و همچنین شرکت‌های خصوصی را تامین کند که در نوشتاری دیگر، به بررسی این موضوع در ایران پرداخته می‌شود.
*پژوهشگر اقتصادی