اهمیت امنیت انرژي؛ مقایسه ایران و قطر

امین گودرزوند*
امنیت انرژی به معنای دسترسی پایدار، مقرون‌به‌صرفه و مطمئن به منابع انرژی، نقشی حیاتی در توسعه اقتصادی و پیشرفت ملی کشورها ایفا می‌کند. در دنیای امروز، کشورهایی که از منابع غنی انرژی مانند نفت و گاز برخوردارند، نیازمند اتخاذ رویکردهای هوشمندانه برای بهره‌برداری از این منابع هستند تا ضمن تضمین امنیت انرژی داخلی، جایگاه خود را در بازارهای جهانی نیز تثبیت کنند. ایران و قطر به عنوان دو بازیگر کلیدی در عرصه انرژی خاورمیانه، نمونه‌های ارزشمندی برای بررسی و مقایسه در این زمینه به‌شمار می‌روند. هرچند هر دو کشور از پتانسیل‌های قابل‌توجهی در حوزه انرژی‌های فسیلی برخوردارند اما با چالش‌ها و فرصت‌های متفاوتی مواجه هستند که یکی از علت‌های اصلی آن تحریم‌های گسترده علیه ایران است.
ایران به عنوان دارنده چهارمین ذخایر بزرگ نفت و دومین ذخایر بزرگ گاز جهان، از ظرفیت بالقوه بالایی برای تامین انرژی در سطح بین‌المللی برخوردار است. در مقابل قطر نیز با داشتن سومین ذخایر بزرگ گاز دنیا و نقش محوری که در صادرات گاز طبیعی مایع (LNG) دارد به عنوان یکی از بازیگران اصلی بازار انرژی شناخته می‌شود. هر دو کشور با بهره‌برداری از میدان مشترک گازی پارس‌جنوبی (در ایران) و گنبدشمالی (در قطر) از منابع عظیم گاز بهره می‌برند. با این حال تفاوت‌های چشمگیری در نحوه بهره‌برداری، صادرات و راهبردهای کلی انرژی میان این دو کشور وجود دارد که ناشی از شرایط داخلی و بین‌المللی متفاوت آنهاست.
تحریم‌های بین‌المللی به خصوص تحریم‌های ایالات‌متحده، به طور قابل‌توجهی توانایی ایران در بهره‌برداری از منابع انرژی و حضور فعال در بازارهای جهانی را محدود کرده است. این تحریم‌ها منجر به کاهش چشمگیر صادرات نفت ایران، محدودیت دسترسی به فناوری‌های نوین و موانع جدی بر سر راه سرمایه‌گذاری خارجی شده است. با وجود ذخایر عظیم انرژی، عدم امکان فروش آزادانه نفت و گاز مانع از بهره‌برداری مؤثر ایران از این منابع برای توسعه اقتصادی شده است. به عنوان مثال، صادرات نفت ایران که پیش از تحریم‌ها حدود 5/2‌میلیون بشکه در روز بود در دوران تحریم‌ها به کمتر از ۵۰۰‌هزار بشکه در روز کاهش یافته است. همچنین صادرات گاز ایران به دلیل محدودیت‌های زیرساختی و تحریم‌ها عمدتا به کشورهای همسایه مانند ترکیه و عراق محدود شده است. علاوه بر این، تحریم‌ها مانع از نوسازی و توسعه زیرساخت‌های انرژی ایران شده و در بلندمدت، امنیت انرژی ایران را تحت‌تاثیر قرار داده و موقعیت رقابتی آن را در عرصه جهانی تضعیف کرده است. در مقابل قطر با اتخاذ سیاست‌های هوشمندانه و برقراری روابط گسترده با کشورهای جهان از جمله چین، آمریکا و برخی کشورهای اروپایی توانسته است از ذخایر عظیم گازی خود به نحو احسن بهره‌برداری کند. این کشور به عنوان یکی از بزرگ‌ترین صادرکنندگان LNG در جهان با استفاده از دیپلماسی فعال خود به فرصت‌سازی در صادرات پرداخته است. این رویکرد به‌ویژه از زمان جنگ اوکراین بیشتر به چشم می‌آید. براساس همین رویکرد قطر توانست بازارهای پایدار و مطمئنی برای صادرات خود ایجاد کند. قراردادهای بلندمدت قطر با کشورهای آسیایی و اروپایی منبع درآمد مهم و امنیت انرژی بالایی را برای این کشور تضمین کرده و درآمدهای حاصل از صادرات گاز را برای توسعه اقتصادی و اجتماعی خود به کار گرفته است. قطر به طور میانگین سالانه بیش از ۷۷‌میلیون تن LNG صادر می‌کند و این میزان با اجرای برنامه‌های توسعه‌ای این کشور در حال افزایش است. بازارهای اصلی صادرات گاز قطر شامل کشورهای آسیایی مانند ژاپن، کره‌جنوبی، چین و همچنین کشورهای اروپایی است. سیاست بی‌طرفی نسبی قطر در مسائل بین‌المللی و دوری از تنش‌های ژئوپلیتیکی به این کشور کمک کرده تا از تحریم‌های عمده بین‌المللی مصون بماند و جایگاه خود را به عنوان یک شریک مطمئن در تامین انرژی تضمین کند. این امر قطر را به الگویی موفق در بهره‌برداری از منابع انرژی تبدیل کرده است.
مقایسه راهبردهای ایران و قطر در حوزه انرژی، درس‌های ارزشمندی در زمینه امنیت انرژی ارائه می‌دهد. ایران، به دلیل شرایط تحریمی نیازمند تنوع بخشیدن به شرکای تجاری و کاهش وابستگی به فناوری‌های غربی است. توسعه همکاری با کشورهای غیرغربی و سرمایه‌گذاری در صنایع پایین‌دستی مانند پتروشیمی می‌تواند به کاهش اثرات منفی تحریم‌ها کمک کند. در مقابل قطر با ایجاد روابط گسترده بین‌المللی و استفاده از فناوری‌های نوین، توانسته است امنیت انرژی خود را تقویت کند و با تمرکز بر صادرات LNG و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های مدرن از مزایای اقتصادی و سیاسی قابل‌توجهی بهره‌مند شود. در نهایت، تجربه این دو کشور نشان می‌دهد که امنیت انرژی نه‌تنها به میزان ذخایر طبیعی بلکه به سیاست‌های راهبردی، توسعه فناوری و روابط بین‌المللی نیز وابسته است. ایران با وجود پتانسیل‌های عظیم انرژی، برای دستیابی به امنیت انرژی پایدار نیازمند کاهش وابستگی به بازارهای محدود و سرمایه‌گذاری در توسعه فناوری‌های بومی و متنوع‌سازی سبد انرژی خود است. در مقابل قطر با بهره‌برداری هوشمندانه از منابع انرژی و توسعه روابط بین‌المللی توانسته است امنیت انرژی خود را تضمین کرده و به یکی از بازیگران کلیدی بازار جهانی انرژی تبدیل شود.
* پژوهشگر مطالعات منطقه‌ای