اوراق صکوک در بورس

اوراق بهادار اسلامی یا صکوک، از اصطلاحات بورس ایران و دیگر کشورهای اسلامی است. از نظر زبانی، صکوک جمع کلمه صک و به معنی اسناد است. صکوک نوعی اوراق بهادار است که بر مبنای قراردادهای اسلامی (مانند اجاره، مشارکت، مضاربه و…) طراحی شده است و در بازارهای مالی معامله می‌شود. اصطلاح صکوک برگرفته از واژه عربی صک به معنای چک، نوشته بدهکار، سفته و قبض بدهی است و به طور معمول، به عنوان اوراق قرضه اسلامی تعریف می‌شود. این کلمه در فارسی معادل چک در نظر گرفته می‌شود. ابزارهای مالی اسلامی یا همان صکوک، اوراق بهاداری هستند که دارای ارزش مالی یکسان بوده و در بازارهای مالی قابل معامله‌اند. این اوراق بر پایه قراردادهای مورد تایید اسلام طراحی شده‌‌اند و دارندگان آن به صورت مشاع، مالک یک دارایی یا مجموعه‌ای از دارایی‌ها و منافع حاصل از آنها هستند. صکوک از ابزار نوینی محسوب می‌شود که در کشورهای اسلامی به جای اوراق قرضه به کار می‌رود. این اوراق مبتنی بر دارایی‌هایی با درآمد ثابت یا متغیر قابل معامله در بازار ثانویه هستند و بر پایه اصول شریعت ایجاد شده‌اند. اوراق صکوک باید خود دارای ارزش باشند و نمی‌توانند بر اساس فعالیت‌های سفته‌بازانه ایجادشده و به کار بروند. اوراق قرض‌الحسنه، وقفی، مرابحه، اجاره، استصناع، سلف، منفعت، مشارکت، مضاربه، مزارعه، مساقات و مشتقه، انواع اوراق بهادار مالی اسلامی یا صکوک هستند. یکی از انواع رایج تامین مالی، اوراق قرضه است. اوراق قرضه به دلیل ربوی بودن، در کشورهای اسلامی از نظر شرعی دارای ممنوعیت هستند. به همین دلیل این مفاهیم بورس با عنوان اوراق صکوک شکل گرفته‌اند که با مبانی فقهی و شرعی اسلام سازگاری داشته باشند. صکوک ابزار جدیدی برای تامین مالی است که به عنوان جایگزین مناسبی برای اوراق قرضه در نظر گرفته شد. این اوراق نوعی دارایی مطمئن به شمار می‌رود که در دسته اوراق بهادار تضمینی و قابل معامله طبقه‌بندی می‌شود.
انواع اوراق بهادار مالی اسلامی (صکوک)
۱- اوراق قرض‌الحسنه
این اوراق بر اساس قرارداد قرض بدون بهره منتشر می‌شود و به موجب آن قرارداد، ناشر اوراق به میزان ارزش اسمی آنها از دارندگان اوراق استقراض می‌کند و به همان مقدار بدهکار است و باید در سررسید معین یا عندالمطالبه به آنها بپردازد.
۲- اوراق وقفی
این نوع اوراق، اوراق بهادار بانامی هستند که به قیمت اسمی مشخص برای مدت معین (زمان احداث پروژه) منتشر و به افرادی که قصد مشارکت در طرح‌های عام‌المنفعه را دارند واگذار می‌شود.
۳- اوراق مرابحه
بیع مرابحه از زمان‌های گذشته بین مردم رایج بوده و هدف آن بیعی است که فروشنده قیمت تمام‌شده کالا (شامل قیمت خرید، هزینه‌های حمل‌و‌نقل، نگهداری، سایر هزینه‌‌های مربوطه) را به اطلاع مشتری می‌رساند و پس از آن مبلغ یا درصدی اضافه‌تر را به عنوان سود تقاضا می‌کند. این اوراق، اوراق بهاداری هستند که دارندگان آنها به صورت مشاع مالک دارایی مالی(دینی) هستند که براساس قرارداد مرابحه حاصل شده است. این اوراق بازدهی ثابت داشته و قابل فروش در بازار ثانویه هستند. از انواع اوراق مرابحه می‌توان به اوراق مرابحه تامین مالی، اوراق مرابحه تامین نقدینگی و اوراق مرابحه تشکیل سرمایه شرکت‌های تجاری اشاره کرد. مثال: اوراق مرابحه دوساله و با نرخ ۲۰ درصد شرکت صنعتی بوتان (سهامی عام).
۴- اوراق اجاره
اوراق اجاره، یکی از رایج‌ترین انواع اوراق بهادار اسلامی است که سرمایه‌گذاران می‌توانند در مقاطع زمانی معین، سود حاصل از سرمایه‌گذاری خود را دریافت کنند. این اوراق مبتنی بر سود معین و ثابت است، از همین رو این اوراق مهم‌ترین اوراق بهادار اسلامی است. مثال: اوراق اجاره رایان با نماد صایان.
۵- اوراق استصناع
این اوراق، اسناد و گواهی‌های دارای ارزش یکسان هستند و برای تجمیع وجوه لازم برای ساخت کالایی استفاده می‌شوند که تحت تملک دارنده صکوک است. مثال: اوراق صملی۹۷۰۹ با نرخ سود ۲۳ درصدی و سررسید ۳ ساله (ضامن اوراق:شرکت سرمایه‌گذاری گروه توسعه ملی).
۶- اوراق سلف
سلف، از اقسام بیع بوده و عکس نسیه است. هنگامی که شخصی تولید یا ارائه کالای معین را مورد هدف قرار می‌دهد، با انتشار این نوع صکوک قادر خواهد بود تا منابع مالی مورد نیاز خود را تامین کند. در واقع سرمایه‌گذاران در این اوراق، کالای موردنظر را پیش‌خرید کرده‌اند. مثال: سلف نفت‌کوره و اوراق سلف موازی استاندارد ذوب‌آهن.
۷- اوراق منفعت
این اوراق اسناد مالی بهاداری هستند که بیانگر مالکیت دارنده آن بر مقدار معین خدمات یا منافع آینده از یک دارایی با دوام است که در ازای پرداخت مبلغ معینی به او منتقل شده است.
۸- اوراق جعاله
این اوراق بهادار، اوراق مالکیت مشاع خدمتی است که بر اساس قرارداد جعاله، انجام و تحویل آن تعهد شده است. بعد از پایان خدمت (موضوع جعاله) صاحبان اوراق، مالک مشاع نتیجه خدمت خواهند بود. نتیجه خدمت ممکن است امتیاز مالی یا دارایی فیزیکی باشد.
۹- اوراق مشارکت
این نوع صکوک، سندی است که گویای مالکیت دارنده آن نسبت به بخشی از یک دارایی حقیقی که متعلق دولت، شرکت‌های تعاونی یا خصوصی است و تا سررسید اوراق هر نوع تغییر قیمت دارایی متوجه صاحب اوراق مشارکت است. مثال: اوراق مشارکت نفت و گاز پرشیا و اوراق مشارکت میدکو.
۱۰- اوراق مضاربه
در این نوع اوراق ناشر با واگذاری اوراق، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و به عنوان مضاربه در اختیار بانی قرار می‌دهد و بانی هم در فعالیت اقتصادی سودآور به کار می‌گیرد و در پایان هر دوره مالی سود حاصله را بر اساس نسبت‌هایی که روی اوراق درج شده است، میان خود و صاحبان اوراق تقسیم می‌کند.
۱۱- اوراق مزارعه
این نوع اوراق بهادار، بر اساس قرارداد مزارعه طراحی شده و ناشر با واگذاری این اوراق، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و با آن اراضی قابل زراعت خریداری می‌کند. سپس این اراضی را طی قرارداد مزارعه از طرف دارندگان اوراق به کشاورزان واگذار می‌کند تا روی این اراضی زراعت کنند و در پایان سال زراعی، محصول را با هم تقسیم کنند.
۱۲- اوراق مساقات
ناشر با واگذاری این نوع از اوراق بهادار، وجوه متقاضیان را جمع‌آوری کرده و با آن باغات قابل بهره‌برداری را خریداری کرده و سپس با وکالت از طرف دارندگان اوراق طی قرارداد مساقات به باغبانان واگذار می‌کند تا به آنها رسیدگی کنند و در پایان، محصول به دست آمده را با هم تقسیم کنند. در این نوع صکوک، دارنده اوراق نقش مالک، ناشر نقش وکیل و باغبان نقش عامل را دارند و اوراق مساقات سند مالکیت مشاع دارندگان است.
۱۳- اوراق مشتقه
اوراق مشتقه قراردادهای بین دو یا چند نفر است که پرداخت‌های آن بر اساس موقعیت‌سنجی تعیین می‌شود. در واقع مشتقه‌ها ابزاری برای کاهش یا انتقال ریسک به شمار می‌آیند.