ایروان شاه‌کلید نفوذ ایران در قفقاز

گروه بازرگانی- استقرار ارمنستان در منطقه استراتژیک قفقاز، بازار قابل دسترسی و سهل‌الوصول آن برای شرکت‌های ایرانی و روابط راهبردی تهران و ایروان امتیازات اقتصادی بزرگی برای ایران است که نباید به سادگی از آن چشم پوشید.
ایران و ارمنستان طی سه دهه اخیر و از زمان استقلال این کشور از شوروی سابق روابط آرام و بی‌تنشی را سپری کرده‌اند و همواره نگاهی رو به جلو در ابعاد سیاسی و اقتصادی مناسبات دوجانبه با یکدیگر داشته‌اند که نمونه‌های اخیر آن عزم دو کشور برای توسعه روابط تجاری تا ۳ میلیارد دلار، افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز و اقداماتی از این دست است.
منطقه قفقاز به دلیل موقعیت استراتژیک خاص همواره مورد توجه ایران بوده‌ است، به‌همین‌ دلیل پس از فروپاشی شوروی، ایران به‌عنوان یکی از قدرت‌‌های منطقه، سیاست خارجی فعالی را نسبت به قفقاز و همکاری با همسایگان شمالی در پیش‌ گرفته است. مجاورت جغرافیایی و مرزی ارمنستان با ایران، روابط سیاسی بسیار نزدیک و باثبات در سه دهه گذشته بین دو کشور، حضور گسترده ارامنه در داخل ایران پس از جنگ نخست قره‌باغ، عضویت ارمنستان در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نیز قراردادهای تجاری ایروان با اتحادیه اروپا که امکان صادرات مجدد محصولات ایرانی به طرف‌‌های ثالث اوراسیا و اروپا را فراهم می‌کند، وجود منطقه آزاد تجاری ارس در مجاورت منطقه آزاد مغری ارمنستان و پایانه مرزی و گمرکی نوردوز در استان آذربایجان‌ شرقی از جمله ظرفیت‌‌ها و مزیت‌‌های شایان‌ توجه ارمنستان از ابعاد اقتصادی و تجاری برای ایران به‌‌شمار می‌رود.
ساخت پل رود ارس برای ارتباط زمینی میان دو کشور، افتتاح خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان در سال ۲۰۰۸، ساخت نیروگاه حرارتی در منطقه پوکشین در سال ‌۲۰۰۵، ساخت جاده مغری-داراوان (در مرز ارمنستان با ایران) در سال ‌۲۰۰۷ از پروژه‌های اجراشده میان دو کشور بوده است.
در راستای توسعه همکاری‌های عمرانی میان دو کشور چندی پیش قرارداد بازسازی جاده آگاراک- واردانی دزور (حدود ۲۱ کیلومتر) با هدف توسعه کریدر شمال-جنوب چندی میان دو کشور در ایروان به امضا رسید. ساخت این جاده اهمیت بین‌المللی ارمنستان را افزایش می‌دهد و مسیری جدید و قابل اعتماد برای ایران به سمت اروپا و کشورهای اوراسیا ایجاد می‌کند.
بی‌تردید افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز بر توسعه گردشکری از توریست سلامت نیز کمک شایانی خواهد کرد. کنسولگری ارمنستان می‌تواند برای گردشگران ایرانی و ارمنی، و در ارائه اطلاعات و سایر خدمات کنسولی خدمات لازم را ارائه کند.
سالانه بیش از ۲۰۰ هزار ایرانی تعطیلات خود را در ارمنستان می‌گذرانند، در حالی که ایران به ویژه تبریز با توجه به وجود میراث تاریخی و غنی ارمنی-ایرانی می‌تواند یکی از مقاصد مورد علاقه گردشگران ارمنی باشد. این امر به انگیزه‌ جدیدی برای توسعه زیرساخت‌های گردشگری بین دو کشور تبدیل خواهد شد. با توجه به رشد علم پزشکی در ایران و وجود مراکز مهم درمانی در تبریز، نقش کنسولگری ارمنستان در تبریز و کنسولگری جمهوری اسلامی ایران در قاپان در جذب توریست سلامت چشمگیر خواهد بود. افتتاح کنسولگری ارمنستان در تبریز در پاسخ به راه‌اندازی کنسولگری ایران در قاپان ارمنستان در مهرماه سال گذشته انجام است.
وضعیت مناسبات اقتصادی تهران و ایروان
متوسط رشد سالانه ارزش صادرات ایران به ارمنستان و واردات از کشور مزبور طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب ‌برابر با ۱۸‌درصد و منفی ۱۱/‌۶ درصد بوده ‌است.
بررسی آمار تجارت فی‌مابین ایران و ارمنستان طی دو سال‌ اخیر نشان می‌دهد صادرات ایران به این کشور از سرعت رشد به‌مراتب بالاتری در مقایسه با واردات ایران از ارمنستان برخوردار بوده به‌ نحوی‌که افزایش مازاد تراز تجاری را نیز به‌دنبال داشته است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ ارزشی طی ۶ سال‌ مورد بررسی همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال‌۱۴۰۱ نیز به حدود ۱/۴۵۰‌ میلیون دلار رسیده‌ است. طی سال‌۱۴۰۱‌، مقدار وزنی صادرات بدون‌ نفت‌ خام ایران به ارمنستان نسبت به سال‌ پیش از آن ۴/‌۳۹ درصد افزایش داشته و واردات ایران از ارمنستان نسبت به سال‌ قبل از حیث وزن تقریبا ثابت بوده‌ است. متوسط رشد سالانه میزان صادرات و واردات کالایی ایران با ارمنستان طی سال‌‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب ‌برابر با ۳/ ۱۳‌درصد و منفی ۱۳/۲درصد بوده‌ است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ وزنی طی ۶ سال‌ منتهی به ۱۴۰۱ همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال‌۱۴۰۱ نیز به حدود ۵/۱ ‌میلیون‌ تن رسیده ‌است.
باتوجه به آمار و ارقام صادرات کالا به ارمنستان به‌طور میانگین به لحاظ وزنی ۲/‌۱۳‌ درصد افزایش داشته؛ این در حالی است که از حیث ارزش به‌طور متوسط سالانه حدود ۱۸‌درصد رشد داشته است، این امر گویای آن است که توام با افزایش میزان صادرات متوسط قیمت صادراتی نیز افزایش یافته ‌است، در مقابل واردات ایران از ارمنستان طی این بازه به‌طور میانگین به لحاظ ارزشی ۶/‌۱۱درصد و به لحاظ وزنی ۲/‌۱۳ درصد افت داشته است. با وجود زیاد بودن تعداد تعرفه صادراتی ایران به ارمنستان، تمرکز کالاهای صادراتی نیز بالاست و ۳۰ تعرفه ۶۵‌ درصد از ارزش کل صادرات را تشکیل داده‌اند.
میانگین قیمت کالاهای وارداتی از ارمنستان ۶‌برابر میانگین قیمت کالاهای صادراتی ایران به این کشور است که به‌معنای ارزش‌افزوده بالاتر محصولات وارداتی از ارمنستان در مقایسه با کالاهای صادراتی ایران (عمدتا مواد خام و واسطه‌ای) به این کشور است. سهم ۲۹‌درصدی محصولات نفتی در کل صادرات ایران به ارمنستان نیز همین موضوع را نشان می‌دهد. در سال ۱۴۰۱ مهم‌ترین اقلام صادراتی ایران به این کشور همسایه خامه، شیر، خوراک آبزیان و ورق فولادی بوده‌ و بدیهی است با افزایش بیشتر تنوع اقلام صادراتی همراه با بهبود ترکیب کالاهای صادراتی به سمت اقلامی با ارزش‌افزوده بالاتر، در افزایش درآمدهای ارزی ایران اثرگذار خواهد بود.
تمهیدات اقتصادی برای جلوگیری از فرصت‌سوزی در ارمنستان
قدیمی‌ترین کشور مسیحی جهان که هنوز زخم نسل‌کشی توسط دولت عثمانی را فراموش نکرده، اقتصاد شکننده‌ای دارد. حجم تجارت خارجی این کشور سه میلیارد دلار است که عمده آن به دلیل حضور شرکت‌های خارجی و سرمایه‌گذاری آنهاست. ایران اکنون در میان کشورهای صادر‌کننده به ارمنستان رتبه سوم را بعد از روسیه و چین در اختیار دارد.
در دوران جنگ اول قره‌باغ فرصتی طلایی پیش روی بازرگانان ایرانی قرار گرفت. دولت ارمنستان به دلیل حمایت برخی از کشورهای منطقه از آذربایجان از جمله ترکیه تصمیم گرفت رابطه اقتصادی با آنها را قطع کند و بر همین اساس درخواست ۲۵۰۰ قلم کالا را به ایران داد که امکان تولید داخلی آنها در ایران فراهم نبود و لازم بود از طریق سایر کشورها برای ارمنستان تامین شود، اما ایران نتوانست این کالاها را در داخل تهیه کند یا از فرصت صادرات مجدد به ارمنستان نیز بهره‌مند شود.
با توجه به اینکه ایران در کنار گرجستان، یکی از دو همسایه ارمنستان است که با این کشور قفقاز جنوبی، روابط سیاسی نرمالی را تجربه می‌کند و با توجه به پتانسیل‌های بسیار بالای صادراتی ایران در مقایسه با گرجستان، بازار ارمنستان می‌تواند مقصد مناسبی جهت عرضه کالاهای ایرانی تلقی و این صادرات و واردات به نفع هردو دولت و ملت تمام شود. این در حالی است که در صورت حذف مرز ایران و ارمنستان (با راه‌اندازی کریدور زنگزور)، این تنها گرجستان خواهد بود که خواهد توانست به عنوان کشور همسایه یا به عنوان مسیر ترانزیتی از اوراسیا و اروپا، نیازهای ارمنستان را تامین کند.
افزون بر این، ارمنستان علاوه بر اینکه خود یک مصرف‌کننده است مسیر صادراتی کالاهای ایرانی به گرجستان و روسیه به حساب می‌آید و این موضوع برای ایران بسیار حائز اهمیت است. همچنین منابع معدنی غنی آن مانند کنسانتره مس که به عنوان ماده اولیه بسیار موردنیاز ایران است و از طریق سایر کشورها تامین می‌شود، گزینه دیگری برای اهمیت تجارت ایران با این کشور همسایه است.
پیشنهادهای توسعه تجارت ایران با ارمنستان
تامین یک شبکه حمل‌‌و‌نقل یکپارچه و به‌هم پیوسته، شرط ضروری برای مبادلات متقابل ایران و همسایگان شمالی محسوب می‌شود. بدیهی است با تقویت خطوط هوایی و استفاده از بنادر دریای خزر و خلیج‌فارس، ایجاد گذرگاه مرزی، حذف محدودیت‌های ترانزیت و ویزا برای رانندگان، مسافران و تجار، ایجاد شرکت‌های مشترک برای تولید برخی محصولات، ایجاد مراکز اطلاعات تجاری و تولیدی، ارتقای همکاری‌های گمرکی، ایجاد رژیم آزاد تجاری و اعطای وام اعتبار خرید به طرف ارمنی همگی از الزامات توسعه روابط تجاری میان دو طرف به حساب می‌آیند.
افزون بر این، ارمنستان عضو سازمان جهانی تجارت و شورای اروپا بوده و از مارس ۲۰۲۱ نیز موافقتنامه همکاری جامع مشترکی را با اتحادیه اروپا امضا کرده‌ است و به این ترتیب می‌تواند کانالی ایمن برای ورود محصولات ایرانی به کشورهای اروپایی باشد.
در حال حاضر پایانه مرزی نوردوز، بازارچه مرزی این منطقه و گمرک نوردوز در استان آذربایجان‌شرقی به‌عنوان تنها گذرگاه مرزی ایران و ارمنستان نقش بسیار مهمی در روند تجارت دو کشور ایران و ارمنستان دارد و بنابراین اموری چون تجهیز امکانات گمرکی، تسهیل و روانسازی امور گمرکی محموله‌های تجاری در مرز مشترک ایران و ارمنستان، می‌تواند روند تجارت بین دو کشور را تسهیل بخشد.
ارمنستان پل ارسال محصولات ایرانی به اوراسیا و اروپا
با توجه به اینکه ارمنستان اولین مرز خاکی ایران با پیمان اوراسیاست می‌تواند دروازه‌هایی را برای ورود ایران به بازار اوراسیا فراهم کند ضمن اینکه تجار ارمنستان نیز می‌توانند با بهره‌گیری از امکاناتی که در داخل کشور وجود دارد توزیع‌کننده کالاهای ایرانی باشند. طبق گفته رییس اتاق مشترک ایران و ارمنستان بزرگ‌ترین مزیت ایروان عضویت آن در اتحادیه اقتصادی اوراسیاست و به همین دلیل با داشتن مرز زمینی دروازه ورود ایران به سایر کشورهای این اتحادیه است.
توسعه تجارت با اوراسیا که موتور پیشران آن روسیه است و همگرایی قوی سیاسی با ایران دارد و به دنبال کاهش اثر دلار در معاملات خود است راهکاری مهم برای کم کردن اثرات تحریم و به شدت حیاتی محسوب می‌شود.
با توجه به شرایط کشورهای عضو اتحادیه و نیز شرایط ایران (به عنوان یکی از اقتصادهای پرقدرت منطقه خاورمیانه، داشتن منابع غنی معدنی و طبیعی و همچنین ذخایر فراوان نفت و گاز)، توسعه ارتباط ایران و کشورهای عضو به‌طور قطع موجب ارتقای تجارت منطقه‌ای و جهانی‌شده و کشورهای عضو می‌توانند بازارهای مناسبی در جذب صادرات ایران و تامین نیازهای وارداتی ایران باشند.
با توجه به عضویت ایران در این بلوک اقتصادی، انتظار افزایش پیوندهای منطقه‌ای ایران با کشورهای همسایه، کاهش آسیب‌پذیری و افزایش تاب‌آوری اقتصاد در مواجهه با تحریم‌های اقتصادی مد نظر است. علاوه بر این، قدرت چانه‌زنی کشور در مواجهه با کشورهای غربی در موضوع‌های محل مذاکره و مناقشه مانند برنامه هسته‌ای است.
امکانات و نیازهای ارمنستان در زمینه‌های انرژی، حمل‌ونقل و موقعیت جغرافیایی این کشور از یک‌سو و موقعیت مناسب ایران در بهره‌برداری از معادن، منابع انرژی غنی و راه‌های مواصلاتی گسترده از سوی دیگر، ظرفیت‌های مطلوب دو کشور برای گسترش همکاری‌های اقتصادی است. ارمنستان در خشکی محصور و در جنوب قفقاز میان دریای‌سیاه و دریای خزر در مسیر راه اروپا و آسیا قرار گرفته ‌است.
با راه‌اندازی کریدور خلیج فارس-دریای سیاه تعاملات ترانزیتی میان دو کشور به شدت تقویت شده و ایران می‌تواند دسترسی ایمن و سریع ارمنستان به کشورهای حاشیه خلیج فارس را فراهم کند که در شرایط تحریمی امتیازی بررگ برای ایران به‌شمار می‌آید.