اینترنت در حال فروپاشی

علی حسینی- در حالی که کشور با چالش‌های متعدد در حوزه زیرساخت‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات دست‌وپنجه نرم می‌کند، سیاست‌های غیرمنعطف و غیرمنطقی فیلترینگ، نه‌تنها از شدت خود نکاسته، بلکه در بسیاری از حوزه‌ها عملا به یک بحران زیرپوستی بدل شده‌اند. امروز دیگر سخن گفتن از افت سرعت اینترنت و اختلال در دسترسی به پلتفرم‌های بین‌المللی، موضوعی تازه یا عجیب نیست اما آنچه این وضعیت را از یک مشکل فنی به یک معضل ملی تبدیل کرده، سکوت و انفعال تصمیم‌گیران در برابر پیامدهای آشکار و پرهزینه این سیاست‌هاست. کاربران ایرانی، چه در سطح فردی و چه در حوزه‌های حرفه‌ای، ناگزیر به استفاده روزمره از فیلترشکن‌ها و ابزارهای عبور از محدودیت شده‌اند. این ابزارها نه‌تنها مصرف پهنای باند را بالا برده و هزینه‌های زیرساختی را به طرز نگران‌کننده‌ای افزایش داده‌اند، بلکه امنیت ارتباطات را نیز کاهش داده و شبکه ملی اطلاعات را از درون تهی کرده‌اند. آنچه به‌عنوان «پشتیبانی از شبکه ملی» توجیه می‌شد، اکنون خود به مانعی برای توسعه و حتی حفظ ثبات همان شبکه بدل شده است. جای تردید نیست که فیلترینگ بی‌ضابطه و بدون ارزیابی دقیق از نیازهای جامعه و واقعیات جهانی، نه‌تنها کارایی خود را از دست داده بلکه به ضد خود بدل شده است. نه فقط شهروندان عادی، بلکه شرکت‌های دانش‌بنیان، فعالان اقتصادی حوزه دیجیتال، استارتاپ‌ها، نهادهای آموزشی و حتی بسیاری از دستگاه‌های اجرایی، به واسطه این وضعیت آسیب دیده‌اند. امروز دیگر اینترنت فقط ابزاری برای سرگرمی یا ارتباطات اجتماعی نیست، اینترنت ستون فقرات اقتصاد دیجیتال و زیست‌بوم اطلاعاتی کشور است اما به نظر می‌رسد همچنان با نگاه امنیت‌محور و محدودگر، در حال فرسودن این ستون هستیم.
نکته‌ مهم‌تر آن است که این محدودیت‌ها در فضایی اعمال شده‌اند که هیچ‌گونه شفاف‌سازی عمومی درباره اهداف، مدت زمان و پیامدهای آنها صورت نگرفته است. بارها از سوی مسوولان ذی‌ربط، ازجمله وزیر ارتباطات و برخی اعضای شورای عالی فضای مجازی، وعده داده شده که «بازنگری در فیلترینگ در دستور کار است» اما این دستور کار تا امروز، جز انتظار و خستگی برای مردم و فعالان حوزه، دستاوردی نداشته است. در این میان، مردم نه‌تنها در عمل با خدمات کند و پرهزینه روبه‌رو هستند، بلکه شاهد نوعی بی‌تفاوتی از سوی مسوولان نیز بوده‌اند. وعده‌هایی که هر بار در قالب عبارات کلی مانند «در حال بررسی هستیم» یا «مباحث در شورای عالی مطرح شده» بیان می‌شود، دیگر نمی‌تواند افکار عمومی را اقناع کند. صبر مردم، منابع فنی کشور و توان زیرساختی، همگی محدودند و این سیاست فرسایشی، به تدریج آنها را به ته خط نزدیک می‌کند. حال باید پرسید اگر هدف از فیلترینگ، صیانت از فرهنگ و امنیت کشور است، چرا این سیاست تاکنون نتوانسته رضایت عمومی را جلب کند و چرا استفاده از فیلترشکن به یکی از بدیهی‌ترین الزامات روزمره تبدیل شده است؟ چگونه ممکن است سیاستی اینچنین پرهزینه و بی‌نتیجه، همچنان ادامه پیدا کند، بی‌آنکه بازخواست یا اصلاحی در کار باشد؟
مردم گروگان تصمیمات غیرشفاف در حوزه اینترنت
سعید امینیان، کارشناس فناوری اطلاعات و ارتباطات در خصوص آسیب‌های فیلترینگ به «جهان‌صنعت» گفت: «در شرایطی که دسترسی به اینترنت به یکی از الزامات بنیادین زندگی روزمره، آموزش، تجارت و توسعه اقتصادی بدل شده، کندی شدید شبکه و استفاده گسترده کاربران از ابزارهای عبور از فیلتر، زنگ خطری جدی برای زیرساخت‌های فناوری اطلاعات کشور به صدا درآورده است. واقعیت این است که زیرساخت‌های ارتباطی کشور که برای پاسخگویی به نیاز میلیون‌ها کاربر طراحی و پیاده‌سازی شده‌اند، امروز تحت ‌فشار بی‌سابقه‌ای قرار گرفته‌اند؛ فشاری که عمدتا ناشی از سیاست‌های غیرمنطقی در حوزه فیلترینگ و انسداد گسترده خدمات پرکاربرد اینترنتی است.» او ادامه داد: «محدودسازی گسترده دسترسی، نه‌تنها نتیجه‌ ملموسی در مدیریت فضای مجازی نداشته، بلکه سبب شده کاربران به استفاده از ابزارهایی مانند فیلترشکن‌ها روی بیاورند؛ ابزارهایی که به طور مستقیم باعث کاهش امنیت، افت کیفیت ارتباطات و افزایش بار ترافیکی غیرقابل‌پیش‌بینی بر بستر شبکه می‌شوند.»
این کارشناس در ادامه خاطرنشان کرد: «با وجود انتقادات مداوم از سوی کارشناسان، فعالان حوزه فناوری و حتی بخش‌هایی از بدنه اجرایی، همچنان تغییری در رویکرد سیاستگذاران مشاهده نمی‌شود. پاسخ‌های تکراری مسوولان مبنی بر اینکه «موضوع در دستور کار است» دیگر نه‌تنها اقناع‌کننده نیست، بلکه به‌نوعی بازی با صبر و اعتماد عمومی تلقی می‌شود. مردم هر روز هزینه تصمیماتی را می‌پردازند که نه مبنای شفاف دارند، نه نتایج آنها قابل ‌دفاع است.» او گفت: «این روند در بلندمدت تبعاتی جدی به دنبال خواهد داشت؛ از تضعیف سرمایه اجتماعی گرفته تا عقب‌ماندگی کشور در حوزه اقتصاد دیجیتال و مهاجرت نخبگان فناور. لازم است بازنگری فوری در سیاست‌های فیلترینگ صورت گیرد و به ‌جای کنترل‌گری بی‌پایه، بر توسعه زیرساخت‌های ایمن، هوشمند و پایدار تمرکز شود. اکنون زمان آن رسیده که به اصول اولیه بازگردیم: دسترسی آزاد، مسوولانه و ایمن به اینترنت. جهانی که در آن زندگی می‌کنیم بر بستر ارتباطات آزاد و جریان آزاد اطلاعات شکل ‌گرفته است. هیچ کشور رو به توسعه‌ای نمی‌تواند با بستن درها، مدعی پیشرفت در عصر دیجیتال باشد.» امینیان در پایان گفت: «مردم ایران شایسته اینترنتی باکیفیت، امن و پایدار هستند، نه شبکه‌ای فرسوده و کند که حاصل یک سیاستگذاری غیرکارآمد است. باید تصمیم بگیریم که آیا می‌خواهیم در مسیر توسعه گام برداریم یا همچنان با ابزارهای قرن گذشته، آینده‌ای بی‌افق را برای نسل‌های بعدی رقم بزنیم؟»
وعده‌های بی‌زمان، محدودیت‌های بی‌منطق
وضعیت فعلی اینترنت در ایران، صرفا یک اختلال موقتی یا یک نارضایتی عمومی ساده نیست بلکه نشانه روشنی است از بحران در سیاستگذاری فناوری اطلاعات و عدم توانایی نهادهای تصمیم‌گیر در تطبیق با تحولات جهانی. فیلترینگ گسترده و بی‌قاعده نه‌تنها نتوانسته به هدف‌های اعلام‌شده خود از جمله صیانت فرهنگی و امنیت سایبریدست یابد، بلکه عملا در حال فروپاشی بنیان‌هایی بوده که آینده دیجیتال کشور بر آن استوار است. وابستگی رو به رشد به ابزارهای دور زدن فیلترینگ، یکی از نشانه‌های بارز شکست این سیاست است چراکه وقتی اکثریت کاربران، اعم از عادی و حرفه‌ای، ناچار به استفاده مداوم از فیلترشکن هستند، دیگر نمی‌توان از «نظارت موثر» یا «مدیریت هوشمند فضای مجازی» سخن گفت. تداوم این سیاست‌ها نیز به فرسایش سرمایه‌های فنی و انسانی کشور منجر شده است. شرکت‌های دانش‌بنیان، متخصصان IT، استارتاپ‌ها و حتی کاربران خرد، به جای تمرکز بر نوآوری و تولید محتوا، انرژی خود را صرف دور زدن محدودیت‌ها و انطباق با یک فضای ناسالم و پرریسک می‌کنند. در چنین شرایطی، مهاجرت نخبگان، کاهش بهره‌وری دیجیتال، از دست رفتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری و بی‌اعتمادی به نهادهای اجرایی، طبیعی‌ترین پیامدها خواهند بود. در نهایت اینکه فیلترینگ به یکی از پرتکرارترین مطالبه‌های عمومی در شبکه‌های اجتماعی و تجمعات تبدیل شده، نشان می‌دهد که موضوع فراتر از تکنولوژی یا دسترسی ساده به پلتفرم‌هاست؛ صحبت از حق انتخاب، حق ارتباط آزاد و دسترسی به منابع اطلاعاتی جهانی ا‌ست. آینده‌ دیجیتال کشور، بدون یک بازنگری جدی در سیاست‌های ارتباطی، در معرض تهدیدی بوده که نه ناگهانی است و نه غیرقابل پیش‌بینی بلکه آرام و پیوسته در حال رخ دادن است.