این جشن ایرانی منسوخ شده است؟

مسوول پرونده جهانی «مهرگان» درباره جشن باستانی «مهرگان»، زمان دقیق برگزاری آن، دلایل کمرنگ و یا به نوعی متوقف شدن برگزاری این جشن در ایران، خرده‌آیین‌ها و سفره این جشن توضیح داد.
«مهرگان» یکی از جشن‌های باستانی ایران است که به‌تازگی در پرونده‌ای مشترک با تاجیکستان در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. آنچه پس از جهانی شدن «مهرگان» که دو بار هم پرونده آن از یونسکو برگشت خورده بود، بحث‌برانگیز شد، این است که چرا عموم مردم اطلاع درستی از این آیین و جشن باستانی ندارند و این آیین همچون «نوروز» و «یلدا» بین عموم شناخته نشده است، حتی به نظر برخی، «مهرگان» جشنی منسوخ‌شده در ایران است. درباره این جشن باستانی، ‌داده و اطلاعات درست و زیادی در دسترس نیست و جست‌وجوها درباره آن نیز صرفا به اطلاعاتی اغلب کپی‌شده و تعدادی نقاشی و مینیاتور و عکس‌های محدود و تکراری ختم می‌شود. افزون بر اینها، مشخص نیست کدام مناطق ایران، این آیین را گرامی می‌دارند. علیرضا حسن‌زاده، مسوول پرونده جهانی مهرگان درباره این ابهام‌ها و پرسش‌ها با ایسنا گفت‌وگو داشت که در ادامه بخشی از آن را می‌خوانید:
پس از ثبت جهانی جشن مهرگان، نظراتی درباره منسوخ بودن این جشن باستانی و کهن مطرح شد، پرسش این است آیا مهرگان، جشنی منسوخ‌شده است؟ حسن زاده می‌گوید: برای پاسخ به این پرسش باید نخست از تغییر و تنوع این آیین و جشن کهن سخن گفت. باتوجه به منابع یونانی، قدیمی‌ترین صورت از برگزاری این آیین به عصر هخامنشی بازمی‌گردد. جشنی که منابع تاریخی مختلف نیز برگزاری پرشکوه آن را در عصر ساسانی گزارش کرده‌اند. هرچند اطلاعات ما در مورد چگونگی این آیین در عصر هخامنشی برخلاف عصر ساسانی چندان کافی نیست. این برداشت در حالی قابل تایید خواهد بود که ما به‌دنبال صورت‌های رسمی و دیوانی جشن مهرگان باشیم. به‌عبارت دیگر، اگر مهرگان را همچون «یلدا» و «چهارشنبه‌سوری» جزو آیین‌های غیررسمی بدانیم، برگزاری این آیین می‌تواند حتی کهن‌تر باشد و اصولا جست‌وجوی مقطعی خاص برای آن دیگر سخت و ناممکن خواهد بود. «ذبیح‌الله صفا» با ارجاع به «دارمستتر» (پژوهشگر، ایران‌شناس و باستان‌شناس فرانسوی) آیین مهرگان را به قدمت ملیت و هویت ایرانی می‌داند. بر این مبنا شما می‌توانید جشن مهرگان را که در ستایش ایزد مهر برگزار می‌شود، شامل ایزدی متعلق به ایزدستان مزدایی و زرتشتی بدانید و حتی فراتر او را ایزدی بومی به‌شمار آورید که بعدها به دین زرتشتی راه می‌یابد، چون آناهیتا به‌قول استاد «پورداوود» در جایگاهی فروتر از اهورامزدا می‌ایستد چراکه دین زرتشتی یک دین یگانه‌پرست است و دارای تعدد خدایان نیست.
به ‌هر حال مهر مظهر خورشید و آفتاب و بنابراین روشنایی و زندگی است. در جهان‌بینی زرتشتی، همانطور که می‌دانید، هر روز به نام یکی از چهره‌های مقدس، الوهی و مینوی است و روز شانزدهم به ایزد مهر تعلق دارد. برمبنای فرمان زرتشت برای تکریم این ایزد، روز شانزدهم مهر یعنی روز مهر تا
«رام روز» یعنی روز ۲۱ مهر این ایزد مورد ستایش و نیایش بود. در ایران باستان، سال دو قسمت می‌شد، زمستان و تابستان. زمستان با ماه مهر آغاز می‌شد و تابستان با نوروز. بعدها چند اتفاق مهم افتاد:
۱- در سال ۴۶۷، ملکشاه سلجوقی از خیام خواست تا تقویم جلالی را آماده کند. تقویم جلالی با تقویم زرتشتی تفاوت‌هایی دارد. بنابراین شش‌ماه نخست سال برخلاف تقویم زرتشتی ۳۱ روزه شد و مهرگان و نوروز دقیقا در زمان اعتدال پاییزی و اعتدال بهاری برگزار شدند.
2- فصول دوگانه سال، در تقویم رسمی هم چهارگانه شد و پاییز، زمستان، بهار و تابستان به‌جای دو فصل کلی زمستان و تابستان مدنظر قرار گرفتند.
3- به دلایلی چند، اهمیت مهرگان در مقایسه با آیین‌هایی چون نوروز فروکاست: اول اینکه مهرگان برخلاف نوروز زمان آغاز رسمی سال نبود، از این‌رو با مفهوم هستی‌شناختی- سیاسی نظم در مقایسه با نوروز کمتر ارتباط می‌یافت. بنابراین با ساختار قدرت اجتماعی و سیاسی که نماد نظم است کمتر درهم می‌تنید. می‌دانید که نوروز زمان آفرینش نیز در اساطیر ایرانی می‌دانند. دوم، اسطوره‌ مهرگان با تاکید بر شکست ضحاک که در تفاسیر حماسی تازی تلقی می‌شود، پس از اسلام امکان کمتری داشت که خود را با نظم‌هنجاری جدید اموی و عباسی و … منطبق سازد. برگزاری مهرگان از سوی سلسله‌های ایران‌گرا در سلسله‌های سامانیان، طاهریان، صفاریان، غزنویان و… احیا شد.
سوم، به‌دلیل تاریخ غمبار ایران که در آن جنگ و خشکسالی و البته زلزله هر دو زندگی مردم را از خود متاثر می‌ساختند، نمادپردازی بهاری مهمتر از نمادپردازی پاییزی و زمستانی شد. به‌عبارت دیگر باززایی بهاری یعنی سبز و گیاهی که نماد شهادت هم هست بر باززایی پاییزی یعنی سرخ و زرد اولویت داشت چراکه مهرگان نماد پاییز و خواب- مرگ طبیعت بود و در آن نمادپردازی میوه‌های خشک و زرد و سرخ مطرح است اما در نمادپردازی نوروز میوه‌های زنده و‌تر و بهاری مطرح‌ است. البته باید توجه داشته باشید که خود مهر هم نماد زایش است. او از تخته سنگ به‌وجود می‌آید که «میرچا الیاده» (اسطوره‌شناس و دین‌پژوه) سنگ را نماد زایش دانسته است و «بندهش» تولد مشی و مشیانه را در مهرگان می‌داند.
چهارم، «ذبیح‌الله صفا» متوقف شدن برگزاری آیین مهرگان را به یورش و خونریزی و قتل‌عام مغول‌ها مربوط می‌داند.
نکته آخر اینکه، مهرگان آیین شادمانی بوده است و در فصل‌های پرتکرار اندوه و غم دیگر برگزاری این آیین معنایی نداشت. در تاریخ ایران ترکیب فجایع انسانی و طبیعی نقشی مهم در تحول و پویایی فرهنگ و آیین‌های آن بازی می‌کنند.