این صدا خاموش نمی‌شود

گروه فرهنگ – ماه رمضان همیشه سبک و سیاق خودش را داشته است. انگار مردم عادت کرده‌اند، رمضان هر سال را شکل دیگری زندگی کنند. آنها ترجیح می‌دهند سفره افطارشان را روی زمین پهن کنند و با مناسک مشخصی روزه‌داری کنند. مثلا سال‌هاست مردم روزه‌شان را با اذان موذن‌زاده اردبیلی افطار می‌کنند، تواشیح اسماءالحسنی به هنگام چیدن سفره گوش می‌دهند و ربنا… ربنا جزو جدا ناشدنی سفره‌های افطار مردم است. آنها ربنای استاد شجریان را گوش می‌دهند، حتی در این سال‌های محاق ربنا…
دو سال است به دلیل موضع‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی آقای شجریان، پخش «ربنا»ی او را از صدا و سیمای جمهوری اسلامی قطع کرده‌اند.
این روزها خیلی‌ها دلشان برای «ربنا» محمدرضا شجریان تنگ می‌شود؛ دعایی که نزدیک به ۳۰ سال مردم ایران با آن سر سفره افطار می‌نشستند و روزه خود را می‌گشودند. اما دو سال است به دلیل موضع‌گیری‌های سیاسی و اجتماعی آقای شجریان، پخش «ربنا»ی او را از صدا و سیمای جمهوری اسلامی قطع کرده‌اند.
در تمام این سال‌ها سعی کرده‌اند که جایگزین ربنا را ضبط کنند و مردم را به صدای جدید عادت بدهند اما عادت و عشق ۳۰ ساله با تلاش دو ساله عوض نمی‌شود…
اما کار پخش مجدد «ربنا»پیچیده است و از قراین چنین برمی‌آید که مردم ایران حداقل امسال نباید انتظار شنیدن صدای محمد رضا شجریان را از صدا و سیما داشته باشند.
نیلوفر زندیان، مدیر گروه فرهنگ و هنر «رادیو فرهنگ» در این مورد گفته است: حدود ۱۵ دعای ربنا با صدای افراد مختلف تصویب شده و در اختیار شبکه‌ها قرار گرفته است که آنها را پخش می‌‌کنیم.
وی گفته است: ظاهرا آقای شجریان مجوز این کار را داده اما ما ربناهایی را پخش می‌‌کنیم که مورد تصویب باشد.
با این همه، بسیاری از ایرانی‌ها، چه روزه‌دار باشند و چه نباشند در غروب آفتاب ماه رمضان با ربنای شجریان از روز به شب می‌رسند؛ از رادیو و تلویزیون نشد، با استفاده از پخش صوت. شجریان و ربنایش سال‌هاست بخشی از فرهنگ این مردم شده‌اند.
چرا این دعا تا به این حد محبوب مردم است حتی در میان آنان که باورهای مذهبی‌شان چندان قوی نیست و روزه هم نمی‌گیرند؟ برای پاسخ دادن به این سوال، باید «ربنا» شجریان را در پنج بخش مورد بررسی قرار داد: اوج و وسعت صدای خواننده و توانایی‌های تکنیکی او، آشنایی کامل به ردیف موسیقی و آواز ایرانی، آشنایی کامل به شیوه‌های قرائت قرآن، ارتباط درونی و حسی با پیام «ربنا» و بهره‌گیری از آن در شیوه بیان و بالاخره محبوبیت هنری و اجتماعی هنرمند.
چیزهایی که بد نیست بدانیم…
اول: شجریان «ربنا» را در سال ۱۳۵۸ اجرا کرده است که داستان ضبط و پخش آن را بی‌اجازه او همه می‌دانند. او در آن هنگام ۳۹ ساله بوده، یعنی بیشترین توانایی جسمی و انگیزه‌های روحی برای اجرای چنین اثری را داشته است. اجرای این اثر از چنان وسعت موسیقیایی برخوردار است که همه فراز و فرودها و گوشه‌های موردنظر خواننده در دستگاه‌ها و آوازهای انتخاب شده را پوشش می‌دهد و از نظر اوج در برخی فرازها تکرار ناشدنی و یگانه است.
معروف است که راغب مصطفی غلوش، قاری نامدار مصری در سفری به ایران، ربنای شجریان را می‌شنود و از این کار یک کپی می‌خواهد تا ببیند می‌‌تواند آن را بخواند یا نه. شجریان خود در این‌باره می‌گوید: بعد از دو سال دوستم او را مجددا می‌‌بیند و این قاری به او می‌‌گوید کار من نیست چراکه خواندن اوجی که در خواندن ربنا هست کار هر خواننده‌ای نیست.
دوم: شجریان تسلطی کم‌نظیر به ردیف موسیقی اصیل ایرانی و آوازهای آن دارد و از جمله دکتر حسین عمومی، آوازشناس نامدار اصفهانی در مورد او گفته است: شجریان به خاطر وسعت اطلاعات و معلومات آوازی، شناخت کامل موسیقی، صدای بسیار خوب و حنجره بسیار متناسب، بی‌تردید بزرگ‌ترین خواننده‌ای است که ایران تاکنون به خود دیده است.
وی با این تسلط، «ربنا» را در دستگاه «سه‌گاه» خوانده و با مرکب‌خوانی (مدولاسیون/ راه گردانی) سری به دستگاه‌ها و آوازهای دیگر ردیف موسیقی ایرانی از جمله آواز «افشاری» و گوشه «عراق/ صبا» در آن می‌زند و با مهارت برمی‌گردد. خود او در این مورد می‌گوید: لحنی که من برای این اثر انتخاب کردم چیزی بین قرائت قرآن و آواز خواندن است. چون کلمات عربی خوانده می‌‌شود، باید موسیقی متناسب خودش انتخاب بشود. با اینکه من این لحن را به خوبی بلدم اما نمی‌‌خواستم صرفا لحن ربنا قرائت قرآن باشد. می‌خواستم ربنا ایرانی‌‌پسند باشد. به عنوان مثال اذان موذن‌زاده ‌اردبیلی بیات ‌ترک است و به همین دلیل مردم این اذان را دوست دارند. من هم مرکب‌خوانی و سه‌گاه را برای ربنا انتخاب کردم که هم در قرائت قرآن از آن استفاده می‌‌کنیم هم در آواز تا هم کسی که به عربی و قرآن آشناست لذت ببرد و هم کسی که از آواز ایرانی شناخت دارد.
سوم: محمدرضا شجریان یک قاری تمام عیار بوده و از هشت سالگی قرائت قرآن را نزد پدر آموخته، در ۱۸ سالگی که موسیقی پیشه می‌کند، در میان قاریان مشهد شهرتی بسزا به هم زده بود. خود او برای من تعریف می‌کرد که پیش از انقلاب و در سفری برای اجرای کنسرت به ترکیه، وقتی قاری ایرانی مریض می‌شود و به مسابقه نمی‌رسد، شجریان به خواهش سفیر در این مسابقه شرکت می‌کند و مقام دوم جهان را به دست می‌آورد.
اما بد نیست که بدانید امسال هم به طور رسمی ربنا میزبان سفره‌های افطارمان نیست. معاون سیما درباره پخش ربنای شجریان از تلویزیون گفت: ما بحثی نسبت به فردی یا کسی در این جهت نداریم. اما گاهی دیده می‌شود هنرمندان مسایل را با یکدیگر خلط مبحث می‌کنند.
علی دارابی به این پرسش خبرگزاری‌ها پاسخ داد که آیا صداوسیما قصد ندارد در ایام رمضان ربنای محمدرضا شجریان را پخش کند، در شرایطی که در فیلم تبلیغی رییس‌جمهور منتخب از این هنرمند نام برده شد و برخی شخصیت‌های سیاسی هم پخش ربنای شجریان را از مسوولان صداوسیما درخواست کرده‌اند؟»
معاون ضرغامی در سیما با تاکید بر اینکه هیچ بحثی نسبت به فردی یا کسی در این جهت نداریم، توضیح داد: یکسری سیاست‌ها‌، ضوابط و ملاحظاتی را باید همه‌ ما، هم گروه رسانه و هم مجموع هنرمندان با همدیگر رعایت کنیم و مهم‌ترین آن این است که در واقع همه ما باید به نظام جمهوری اسلامی ایران افتخار کنیم‌، همه ما باید به مردمی که داریم افتخار کنیم.
وی در عین حال با اشاره به این موضوع که گاهی دیده می‌شود هنرمندان مسایل را با یکدیگر خلط مبحث می‌کنند، گفت: این مساله باعث می‌شود هم خودشان آسیب ببینند و هم حواشی‌ به وجود بیاورند.
معاون سیما در پایان صحبت‌هایش تاکید کرد: ان‌شاء‌الله مجموعه رنگارنگی از هنرمندان وجود دارد که انتظارات مردم عزیزمان را برآورده می‌کند.