بازار مشتقه؛ فرصت یا تهدید؟

دکتر سلمان یزدانی*
در دنیای امروز، بازار مشتقه به یکی از پیچیده‌ترین و در عین حال جذاب‌ترین حوزه‌های سرمایه‌گذاری تبدیل شده است. این بازار با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، ظرفیتی بی‌نظیر را برای معامله‌گران حرفه‌ای فراهم کرده که در سایر بازارهای مالی به ندرت دیده می‌شود. سودآوری از روند نزولی بازار، بهره‌گیری از اهرم مالی، فرصت‌های آربیتراژ و امکان هج کردن، تنها برخی مزایای این بازار گسترده هستند. این ویژگی‌ها، بازار مشتقه را به سکویی برای ریسک‌پذیران و افرادی که به دنبال فرصت‌های نوین در فضای مالی هستند، تبدیل کرده است.
بازار مشتقه در ایران قدمتی کوتاه دارد اما در همین مدت کوتاه، رشد قابل‌توجهی را به خود دیده است. این بازار که با دارایی‌های پایه‌ای مانند سکه طلا و سپس سهام فعالیت خود را آغاز کرد، اکنون در شاخه‌هایی مانند آپشن سهام و قراردادهای آتی به رونق رسیده است. معامله‌گران ایرانی کم‌کم به مزایای منحصربه‌فرد این بازار پی برده‌اند اما مشکلات ساختاری و فنی همچنان موانعی جدی برای توسعه کامل این بازار در کشور محسوب می‌شوند.
ورود به دنیای پیچیده مشتقات؛ نگاهی به ابزارهای سودآوری و زیان
بازار مشتقه در حقیقت براساس قراردادهایی عمل می‌کند که بر دارایی‌های پایه‌ای مانند طلا، نقره، نفت و حتی سهام تنظیم می‌شوند. این قراردادها به معامله‌گران اجازه می‌دهند بدون خرید مستقیم این دارایی‌ها، از نوسانات قیمتی آنها سود کسب کنند. برای مثال، اگر کسی تصور کند که قیمت سهام یا کالایی افزایش خواهد یافت، می‌تواند با خرید موقعیت‌های اهرمی به جای خرید مستقیم آن دارایی، سود خود را افزایش دهد. این ویژگی مشابه صندوق‌های اهرمی است، با این تفاوت که کنترل اهرم در اختیار خود معامله‌گر قرار دارد. معامله‌گران قادرند اهرمی از 5/0 تا حتی 100 برابر سرمایه خود را انتخاب کنند که می‌تواند بازدهی چشمگیری به همراه داشته باشد.
اگر دیدگاه نزولی نسبت به بازار داشته باشند، می‌توانند با فروش قراردادهای کال آپشن یا خرید پوت آپشن به‌دنبال سودآوری در روند کاهشی بازار نیز باشند. این قابلیت منحصربه‌فرد به معامله‌گران امکان می‌دهد حتی در شرایط نزولی بازار نیز از سود برخوردار شوند یا حداقل زیان سبد خود را کاهش دهند. این انعطاف‌پذیری، جذابیت بازار مشتقه را دوچندان می‌کند.
چالش‌های نرم‌افزاری و فنی؛ محدودیت‌هایی بر سر راه توسعه
بازار مشتقه به دلیل پیچیدگی‌های خاص خود، نیازمند ابزارهای نرم‌افزاری پیشرفته‌ای است که متاسفانه در ایران هنوز به طور کامل فراهم نشده‌اند. برای معامله یک قرارداد اختیار معامله روی یک نماد خاص، لازم است معامله‌گران ده‌ها تا حتی صدها گزینه مختلف را بررسی کنند. نبود پلتفرم‌های جامع و سیستم‌های مدیریت سفارش (OMS) که توانایی تحلیل و رصد بازار را داشته باشند، از جمله عواملی است که به شدت عملکرد معامله‌گران را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این مشکل موجب شده که بسیاری از معامله‌گران حرفه‌ای تمایلی به ورود به بازار مشتقه نداشته باشند و تازه‌واردان نیز به دلیل عدم دسترسی به ابزارهای کافی، موفقیت کمتری در این بازار داشته باشند.
یکی دیگر از چالش‌های مهم این حوزه، نیاز به رصد لحظه‌ای و مداوم بازار است. در بازار مشتقه، قیمت‌ها به شدت و با سرعت تغییر می‌کنند و معامله‌گران باید قادر باشند در هر لحظه به اطلاعات و تحلیل‌های جدید دسترسی داشته باشند. نبود نرم‌افزارهای جامع و کارآمد برای نظارت بر بازار و تحلیل موقعیت‌ها موجب شده که عمق بازار مشتقه در ایران نسبت به دیگر نقاط جهان بسیار کمتر باشد و در نتیجه این بازار نتواند پتانسیل واقعی خود را نشان دهد.
چالش‌های حسابداری و قوانین؛ موانع ساختاری در توسعه بازار
بازار مشتقه به دلیل ماهیت پیچیده خود، نیازمند سیستم‌های حسابداری و نظارتی ویژه‌ای است. در ایران یکی از مشکلات اساسی در این حوزه، نبود قوانین و چارچوب‌های دقیق و باثبات است. قوانین بازار مشتقه در ایران اغلب به صورت آزمون و خطا اجرا شده و این امر موجب شده که معامله‌گران با ناپایداری قوانین مواجه شوند. این در حالی است که در بسیاری از کشورهای پیشرفته، چارچوب‌های قانونی محکم و مشخصی برای این بازار وجود دارد که اعتماد و اطمینان سرمایه‌گذاران را به خود جلب کرده است.
در شهریور ماه 1402، افزایش حجم قراردادهای باز پوت آپشن‌ها باعث شد نگرانی‌هایی جدی در خصوص امکان نکول (عدم اجرا) این قراردادها به وجود آید. در صورت عدم انجام تعهدات، این شرایط می‌توانست به زیان‌های بزرگی برای کارگزاران و شرکت‌های بورس منجر شود. این بحران بالقوه، نشان‌دهنده نیاز به قوانین دقیق‌تر و کارآمدتر در بازار مشتقه ایران است. بسیاری از صندوق‌ها و سبدگردان‌ها به دلیل همین عدم ثبات در قوانین و همچنین پیچیدگی‌های حسابداری، به بازار مشتقه ورود نمی‌کنند و از فرصت‌های آن بهره نمی‌برند.
شکاف میان تفکر سنتی و بازار مشتقه؛ مانع ذهنی در برابر تحول مالی
یکی از موانع بزرگ در توسعه بازار مشتقه، عدم آشنایی معامله‌گران سنتی با این بازار است. بسیاری از فعالان بازار سهام که با روش‌های مرسوم خرید و فروش سهام سروکار دارند، به بازار مشتقه به چشم رقیب نگاه می‌کنند و این ابزارهای نوین را تهدیدی برای استراتژی‌های سنتی خود می‌دانند. با این حال، نمی‌توان از مسیر پیشرفت جهانی چشم‌پوشی کرد. همانطور که صندوق‌های سرمایه‌گذاری در ایران رشد کردند و به جایگاه مشابه صندوق‌های بین‌المللی رسیدند، ابزارهای مشتقه نیز باید جایگاه خود را پیدا کنند و کشور نیز به این جریان جهانی بپیوندد.
بازار مشتقه با فراهم کردن امکان هج کردن و آربیتراژ می‌تواند به یک ابزار ارزشمند برای حفاظت از دارایی‌ها در برابر نوسانات بازار تبدیل شود اما این پتانسیل تنها زمانی به حقیقت می‌پیوندد که معامله‌گران ایرانی از تفکر سنتی خود فاصله بگیرند و با رویکردی حرفه‌ای و آگاهانه به این بازار ورود کنند.
توصیه‌ای به تازه‌واردان؛ قدم به قدم تا موفقیت در بازار مشتقه
بازار مشتقه به دلیل پیچیدگی‌ها و ریسک‌های خود، نیازمند دانش و تجربه بالایی است. برای کسانی که علاقه‌مند به ورود به این بازار هستند، توصیه می‌شود که با مبالغی اندک (کمتر از یک‌میلیون تومان) و برای مدت زمانی مشخص
(حداقل سه ماه) به صورت آزمایشی در بازار فعالیت کنند. این دوره آزمایشی به آنها این امکان را می‌دهد که با استراتژی‌های مختلف آشنا شوند و مهارت‌های لازم را برای مدیریت ریسک و بهره‌گیری از فرصت‌های بازار کسب کنند. اگر معامله‌گران تازه‌کار بدون آمادگی و شناخت وارد این بازار شوند، به احتمال زیاد با زیان‌های سنگینی مواجه خواهند شد و ممکن است نخستین معامله آنها آخرین معامله‌شان نیز باشد، مانند آنچه در بازارهای اهرمی کریپتو و فارکس رخ می‌دهد.
مزایای بازار مشتقه؛ پناهگاهی برای حرفه‌ای‌ها در طوفان بازارها
بازار مشتقه با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، این امکان را برای معامله‌گران فراهم می‌کند که حتی در شرایط نزولی بازار، از سود بهره‌مند شوند یا حداقل زیان‌های خود را کاهش دهند. این بازار، اگر به درستی مدیریت شود، می‌تواند به یک ابزار حفاظتی قدرتمند تبدیل شود که به معامله‌گران امکان می‌دهد سبد دارایی‌های خود را در برابر ریسک‌های بازار بیمه کنند. به علاوه، افرادی که در این بازار به تخصص می‌رسند، می‌توانند ابزارهایی طراحی کنند که در بازارهای رنج نیز بازدهی مناسبی داشته باشند و به این ترتیب از مزایای این بازار در هر شرایطی بهره‌مند شوند.
برای افرادی که علاقه‌مند به یادگیری بازار مشتقه و آشنایی با سازوکار آن هستند، منابع آموزشی رایگان و متنوعی در دسترس است که مطالعه آنها می‌تواند به شما در شناخت بهتر این بازار کمک کند. یکی از روش‌های توصیه‌شده برای شروع یادگیری، آشنایی با برخی نمادهای معاملاتی موجود در این بازار است. در بازار مشتقه، نمادهای متفاوتی وجود دارند که نشان‌دهنده قراردادهای اختیار معامله (آپشن) یا قراردادهای آتی روی سهام و دارایی‌های مختلف هستند. برای جست‌وجوی این نمادها و رصد بازار مشتقه می‌توانید به دنبال نمادهایی مانند «ضبید»، «ضهرم»، «ضخود»، «ضستا»، «طستا» و «طخود» بگردید. این نمادها هر یک نمایانگر قراردادهای اختیار معامله روی سهام شرکت‌های مختلف در بازار ایران هستند و می‌توانند به شما دیدگاهی از نحوه عملکرد قراردادهای آپشن و تغییرات قیمتی آنها بدهند. با جست‌وجوی این نمادها در سامانه‌های معاملاتی یا پلتفرم‌های تحلیلی بازار می‌توانید با ابزارهای متنوع موجود در بازار مشتقه آشنا شوید و روندهای قیمتی، حجم معاملات و تحلیل‌های مختلف را مشاهده کنید. به تدریج این آشنایی با نمادهای مشتقه به شما کمک می‌کند با فرصت‌ها و ریسک‌های بازار اختیار معامله و ابزارهای هجینگ بیشتر آشنا شوید و به درک عمیق‌تری از این بازار برسید. در نهایت ورود به بازار مشتقه نیازمند تحلیل و آگاهی عمیق است و آموزش صحیح می‌تواند تفاوت بزرگی در میزان موفقیت معامله‌گران
ایجاد کند.
* مدیر ابزار مشتقه سبدگردان اقتصاد بیدار