بازخوانی زنجیره ارزش ایران‌خودرو

«جهان‌صنعت»- در سال‌هایی نه‌چندان دور، ایران‌خودرو نماد افتخار صنعتی کشور بود. «پیکان» در خاطره نسل‌های مختلف، نشانه‌ای از حرکت، توسعه و اولین گام‌های صنعتی‌شدن ایران بود اما امروز، نام این شرکت در ذهن بسیاری با عباراتی چون «زیان‌ده» و «کیفیت پایین» گره خورده است. این واگرایی از یک سرمایه ملی به یک برند آسیب‌دیده، تنها حاصل عملکرد اقتصادی نبوده بلکه نتیجه ضعف روایت‌سازی، بی‌توجهی به افکار عمومی و فراموشی زنجیره ارزش ایران‌خودرو در سپهر عمومی کشور است.
بخش اول: چرا نگاه به ایران‌خودرو تغییر کرد؟
در دهه‌های گذشته، ایران‌خودرو با شعارهایی چون «محصول ایرانی، افتخار ملی» شناخته می‌شد اما به‌دلیل یک‌سری سوءمدیریت‌ها باعث شد ایران‌خودرو به جایگاه واقعی خودش نرسد. برای مثال زیان انباشته ۵۰‌هزار میلیارد تومانی تا پایان سال۱۴۰۲، معادل نزدیک به 5/‏1برابر کل بودجه عمرانی استان‌های کشور در یک‌سال است. این رقم نه‌تنها بار مالی سنگینی بر ترازنامه شرکت تحمیل کرده بلکه خوراک اصلی انتقادهای افکار عمومی و رسانه‌ها شده است.
براساس گزارش رسمی شرکت بازرسی کیفیت و استاندارد ایران (ISQI)در فاصله سال‌های۱۳۹۸ تا ۱۴۰۲، محصولات ایران‌خودرو در کلاس خودروهای اقتصادی، اغلب در رده‌های پایین کیفی قرار گرفته‌اند. برای مثال، در ارزیابی تابستان۱۴۰۲، تنها برخی محصولات جدید نظیر تارا و راناپلاس در سطوح کیفی قابل‌قبول ظاهر شدند درحالی‌که سایر مدل‌ها با دو یا سه ستاره کیفی، زیر متوسط جهانی قرار دارند.
بخش دوم: چرا ایران‌خودرو هنوز یک سرمایه ملی حیاتی است؟
در نگاه بسیاری از تحلیلگران، ایران‌خودرو اگرچه گرفتار مشکلات ساختاری و مدیریتی بوده است اما به‌دلایل‌ زیر همچنان یکی از مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین بازیگران صنعتی ایران به‌شمار می‌رود:
1- اشتغالزایی مستقیم و غیرمستقیم گسترده: طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس، ایران‌خودرو به‌‌طور مستقیم حدود ۴۵‌هزار نفر نیروی انسانی دارد. با احتساب زنجیره تامین قطعه‌سازان، پیمانکاران، خدمات پس از فروش و حمل‌ونقل، این رقم به بیش از ۵۵۰ هزار نفر اشتغال غیرمستقیم می‌رسد.
2- سهم موثر در تولید ناخالص داخلی: برآوردهای اقتصادی نشان می‌دهد که صنعت خودرو در ایران حدود 2/‏4درصد از GDP کشور را تامین می‌کند که ایران‌خودرو به‌تنهایی نزدیک به نیمی از این سهم را در اختیار دارد. حذف یا توقف عملکرد این شرکت، شوک شدیدی به اقتصاد کلان وارد خواهد کرد.
3- تامین نیاز بازار داخلی: در سال۱۴۰۲، ایران‌خودرو با تولید حدود ۹۰۰‌هزار دستگاه خودرو، حدود 56درصد بازار خودروهای سواری کشور را تامین کرده است. اگر این شرکت از چرخه تولید خارج یا دچار وقفه شود، بازار داخلی با بحران کمبود، گرانی و فشار بر واردات مواجه خواهد شد.
4- وابستگی بیش از ۱۲۰۰ قطعه‌ساز به چرخه تولید ایران‌خودرو: شرکت‌هایی که در استان‌هایی چون تهران، البرز، مرکزی، قزوین، فارس و خراسان فعالیت دارند، بیش از 70درصد ظرفیت تولید خود را به تامین قطعات این خودروساز اختصاص داده‌اند. ورشکستگی یا کوچک‌سازی ایران‌خودرو می‌تواند زنجیره‌ای از ورشکستگی‌ها در این حوزه را رقم بزند.
5- توانمندی بالقوه در توسعه فناوری: پروژه‌هایی چون تولید موتور ملی، خودروهای هیبریدی (تارا هیبرید) و ارتقای پلتفرم‌های داخلی نشان می‌دهد که ایران‌خودرو باوجود چالش‌ها، ظرفیت بالایی برای ارتقای تکنولوژیک دارد؛ به‌شرط آنکه سیاستگذاری‌ها شفاف، بلندمدت و مبتنی‌بر بازار باشند.
بخش‌سوم: تجربه جهانی؛ چگونه برندهای بحران‌زده بازیابی شدند؟
شورولت آمریکا پس از ورشکستگی در بحران مالی۲۰۰۸، با خصوصی‌سازی، اصلاح کیفیت و شفاف‌سازی خدمات پس از فروش به بازی برگشت.
پژو سیتروئن فرانسه با اصلاح ساختار مالکیت، ارتقای فناوری و توسعه همکاری‌های بین‌المللی توانست از آستانه ورشکستگی خارج شده و دوباره در بازار اروپا و آسیا تثبیت شود.
ماروتی هند با تغییر رویکرد مدیریتی و همکاری با برند سوزوکی، به بزرگ‌ترین تولیدکننده خودرو در جنوب آسیا تبدیل شد.
چرا باید به ایران‌خودرو فرصت بازسازی داد؟
ایران‌خودرو تنها یک خودروساز نیست؛ یک بازیگر کلیدی در زنجیره اقتصاد ملی، اشتغال، فناوری و سرمایه اجتماعی صنعت ایران است. اشتباهات گذشته قابل‌انکار نیست اما تمرکز صرف بر سیاه‌نمایی، تنها به تضعیف پایه‌های صنعتی کشور می‌انجامد. امروز اگرچه ذهن افکار عمومی پر از نقد و بدبینی است اما همچنان امکان اقناع و بازسازی اعتماد وجود دارد.
آنچه نیاز داریم، نه‌فقط تغییر در محصول بلکه تغییر در تصویر ذهنی جامعه از ایران‌خودرو است. این تصویر، تنها از مسیر «شفافیت»، «گفت‌وگو» و «روایت دقیق زنجیره ارزش» قابل بازسازی است. روایت درست از ایران‌خودرو، می‌تواند از یک برند انتقادپذیر، دوباره یک برند اعتمادآفرین بسازد. ایران‌خودرو اگرچه آسیب دیده اما هنوز زنده است و همین زنده‌بودن، بزرگ‌ترین فرصت برای احیاست.