بازمانده‌ خاموش دوره سوم زمین‌شناسی

مهناز نظارت – جنگل‌های مختلط کاسپینی هیرکانی یک زیست‌منطقه در زیست‌بوم جنگل‌های مختلطِ پهن‌برگِ حاشیه جنوبی دریای کاسپین و کناره شمالی البرز به مساحت ۵۵۰۰۰ کیلومتر مربع است که در کناره جنوبی و جنوب باختری دریای کاسپین در بخش‌هایی از پنج استان شمالی ایران قرار گرفته و در دو کشورِ ایران و جمهوری آذربایجان است. این جنگل از منطقه پارک ملی هیرکان جمهوری آذربایجان آغاز می‌شود و تا استان خراسان شمالی در ایران امتداد دارد و در ایران، مورد حفاظت مشترک سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران و سازمان میراث فرهنگی است.
از لحاظ تاریخی گیلان، مازندران و گلستان که بیشتر در سرزمین جنگلی قرار گرفته‌اند با نام «هیرکانی» انس گرفته‌اند. این منطقه امروزه به نام «منطقه اکولوژیکی جنگل مخلوط هیرکانی خزر» شناخته شده است که یکی از ۲۰۰ منطقه اکولوژیکی جهان توسط بنیاد جهانی حمایت از حیات وحش معرفی شده است.
این جنگل با قدمت ۲۵ تا ۵۰ میلیون سال یکی از ارزشمندترین جنگل‌های جهان به‌شمار می‌آید و از آن به عنوان موزه طبیعی یاد می‌شود. در آن زمان بیشتر مناطق معتدل شمالی کره زمین را این‌گونه جنگل‌ها پوشانده بودند. در عصر یخبندان، کواترنری این جنگل‌ها کوچک‌تر شدند اما با پایان عصر یخبندان دوباره گسترش یافتند.
جنگل هیرکانی بازمانده دوره سوم زمین‌شناسی و غنی از نظر گونه‌های بومی و باستانی است. در حالی که اکثر نقاط اروپا و سیبری این جنگل‌ها قادر به بقا‌ در مقابل سرما نبودند، به دلیل اقلیم معتدل‌تر حاشیه دریای خزر جنگل هیرکانی در این منطقه به حیات خود ادامه داد و برخی گونه‌ها به تدریج بومی این جنگل‌ها شدند. در حال حاضر ۱۵۰ گونه بومی (آندمیک) درختی و بوته‌ای در جنگل هیرکانی وجود دارد که شمشاد و انجیلی از این جمله‌اند.
این جنگل‌ها پیشتر به عنوان یکی از ۲۰۰ زیست‌بوم طبیعی جهانی در فهرست صندوق جهانی حیات وحش ثبت شده بودند. جنگل‌های هیرکانی به جز انواع گیاهان و جانوران، محل زندگی حدود ۵/۷ میلیون نفر هم به شمار می‌رود.
تنوع گیاهی غنی چشم‌انداز هیرکانی به تنوع بالای جانوری نیز منجر شده است. ۶۰ گونه پستاندار، ۳۴۰ گونه پرنده، ۶۷ گونه ماهی، ۲۹ گونه خزنده و ۹ گونه دوزیست در زیستگاه‌های مختلف منطقه شامل جنگل‌ها، مراتع و تالاب‌ها دیده می‌شوند. ببر مازندران که زمانی بزرگ‌ترین گوشتخوار ایران بود ۲۰ سال پیش منقرض شد. پستانداران دیگری که هنوز در منطقه زندگی می‌کنند (اما به طور چشمگیری کاهش یافته‌اند) شامل پلنگ، سیاه‌گوش، خرس قهوه‌ای، گرگ، شغال، گربه جنگلی و شنگ است. مرال که زمانی به طور گسترده در سراسر چشم‌انداز هیرکانی پراکنده بود از نظر تعداد به ۱۱۰۰ راس کاهش یافته است که بیشتر آنها در پارک ملی گلستان و یل جنگل اسالم یافت می‌شوند. این‌گونه به طور عمده در چمنزارهایی یافت شده که چراگاه خوبی برای بسیاری از گونه‌های پستاندار از جمله خرس قهوه‌ای محسوب می‌شوند.
قدمت این جنگل‌ها و کم‌نظیر بودن بافتِ گیاهی و نوع درختان آن باعث شد‌ درخواست ثبت جهانی آنها در یونسکو مطرح شود. البته ابتدا جمهوری آذربایجان این درخواست را اعلام کرد، اما از آنجا که بیشتر بخش جنگل‌ها در ایران قرار گرفته، ایران پیشنهاد درخواست مشترک با آذربایجان را داد و این درخواست در یونسکو مطرح شد و به ثبت رسید.
با توجه به اهمیت این جنگل‌ها از اولین روزهای تهیه این پرونده به نام ایران، مسوولان سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری تمام توان خود را برای ثبت این اثر مهم جهانی به کار بستند.
علی‌اصغر مونسان معاون رییس‌جمهوری و رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری سال گذشته با بیان اینکه هر کشور سالانه یک سهمیه برای ثبت جهانی آثار تاریخی خود دارد، درباره تلاش‌های کشورمان برای ثبت جهانی این اثر مهم طبیعی و تاریخی گفته بود: تلاش کردیم با اقدامات ابداعی آثار بیشتری در قالب یک پرونده به ثبت جهانی برسانیم. پرونده جنگل‌های هیرکانی‌ تیر سال آینده در اجلاس میراث جهانی یونسکو مطرح می‌شود و امیدواریم با دفاع کارشناسان سازمان این پرونده امسال در فهرست میراث جهانی به ثبت برسد. پرونده جنگل‌های هیرکانی به عنوان دومین اثر طبیعی با همکاری سازمان حفاظت محیط‌زیست، سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور و بنیاد سوکو آلمان برای ثبت در فهرست جهانی برای سال ۲۰۱۹ آماده شده است.
چرخه اکوسیستم و فعالیت هر یک از اجزای آن نقش مهمی در حفظ اکوسیستم دارد به گونه‌ای که بر اثر نابودی جنگل گیاهان و حیوانات نابود خواهند شد و نابودی حیوانات و گیاهان نابودی انسان‌ها را در پی خواهد داشت‌ بنابراین هر کدام از افراد جامعه به سهم خود باید نقش خود را در حفاظت از اکوسیستم و محیط طبیعی زندگی خود ایفا کنند. منابع طبیعی بزرگ‌ترین سرمایه ملی است. کاش این مهم به فراموشی سپرده نشود.