بازگشایی خانه‌ «تیمورتاش»

مسوولان عمارت تاریخی تیمورتاش از بازگشایی درهای این موزه برای بازدیدکنندگان خبر دادند. درهای خانه تیمورتاش که سال‌ها بسته بود، توسط دانشگاه فرماندهی و ستاد (دافوس) و شهرداری منطقه ۱۱ مرمت و به عنوان موزه جنگ به روی مردم بازگشایی شد.
این بنا در سه سال اخیر در نوروز بازگشایی می‌شد، اما در دیگر روزهای سال تعطیل بود. سرانجام با هماهنگی‌های انجام شده با دانشگاه فرماندهی، قرار است در روزهای دوشنبه از ساعت ۱۴ تا ۱۸ و جمعه‌ها ساعت ۹ تا ۱۷ برای حضور شهروندان به صورت رایگان قابل بازدید باشد.
معماری این خانه تلفیقی از سه نوع معماری ایرانی، روسی و هندی و بدنه اصلی عمارت متعلق به زمان ناصرالدین شاه قاجار است که در طول دوران‌های مختلف دستخوش تغییراتی شده است.
بعد از انقراض سلسله قاجاریه و روی کار آمدن رضاشاه، «عبدالحسین تیمورتاش» که به عنوان وزیر دربار تعیین شده بود، این عمارت را از سردار محتشم بختیاری خریداری کرده و به عنوان محل سکونت در آن زندگی می‌کرد.
با مورد غضب قرار گرفتن تیمورتاش و دستور قتل وی در روز نهم مهرماه سال ۱۳۱۲ اموال و املاک او مصادره شده و این عمارت که به طور خاص موردتوجه رضاشاه قرار داشته، برای تاسیس دانشگاه جنگ به ارتش واگذار شده است.
در سال ۱۳۱۲ معماری به نام «کریم طاهرزاده بهزاد» جهت احداث ساختمان دانشگاه جنگ در جوار عمارت کلاه فرنگی مشغول به کار شده و ساختمان دانشگاه با اهتمام وی به اتمام رسیده است.
پس از اتمام کار ساختمان دانشگاه جنگ و افتتاح آن، از عمارت کلاه فرنگی به عنوان ساختمان فرماندهی دانشگاه جنگ استفاده می‌شده که این روند بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران ادامه یافته است.
این عمارت در سال ۱۳۷۳ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری در فهرست آثار ملی ایران به شماره ۱۱۱۹۷ ثبت شده است.
در معماری عمارت تیمورتاش با کاربری «موزه جنگ» با مساحت ۱۴۰ متر، از طرح معماری فلات مرکزی ایران و همچنین از بافت قدیمی و سنتی دیگر ساختمان‌های پادگان استفاده شده است، امروز این خانه تاریخی در ضلع جنوبی محوطه دانشگاه جنگ، با نمای آجری، آیینه‌کاری‌های نفیس در سقف تالار اصلی، گچ‌بری‌های ظریف در سرستون‌ها و سایر بخش‌های بنا و درها و پنجره‌های چوبی با فرم و اشکال خاص است که بعد از پیروزی انقلاب به خانه «تیمورتاش» معروف شد.
این بنا در دو طبقه و با زیرزمین و معماری تلفیقی ایرانی و روس است که از شاخصه‌های مهم عناصر آن می‌توان به غلام رو، پنجره‌های ارسی و پیش بخاری‌های قرینه، آینه‌کاری‌ها، گچ‌بری‌ها و لندنی‌کاری‌ها و سقف قوس مانند و منحصربه‌فرد آن اشاره کرد.
عمارت تیمورتاش در نخست در محدوده خارج از خندق ناصری تهران یعنی باغشاه ساخته شد و امروز در بخش شمال غربی پادگان در خیابان کارگر جنوبی، بین میدان حر و پاستور، خیابان دانشگاه جنگ، میدان دانشگاه جنگ قرار گرفته است، مالکیت آن دولتی و در اختیار ارتش است که در سال ۱۳۸۳ با شماره ۱۱۱۹۷ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شد.
اسلحه‌های به نمایش درآمده در موزه دانشگاه جنگ در طول سال‌های گذشته، توسط «امیرسرتیپ حسین ولیولند زمانی»، فرمانده دانشگاه فرماندهی و ستاد (دافوس) ارتش و ژنرال آجودان ریاست جمهوری جمع‌آوری شده و در این فضا قرار گرفته‌اند. در سال ۹۴ نیز اعلام شد قرار است با انتقال بخش‌های اداری دیگر این فرماندهی به ساختمانی دیگر در محوطه پادگان، کل فضای خانه تاریخی به عنوان موزه مورد استفاده قرار می‌گیرد. این موزه به عنوان «مدرن‌ترین موزه سلاح‌هایی که به ایران آمده» مطرح بوده است.
سرنوشت تیمورتاش
درباره علت برکناری و سرنوشت بعدی تیمورتاش دیدگاه‌های متفاوتی بیان شده‌ است. ظاهرا مجموعه عواملی سبب قتل تیمورتاش شده ‌است. از جمله این عوامل دخالت بیش از حد او در امور سیاسی کشور و فزونی قدرتش بود که وی را از حد مستخدم شاه خارج کرده و مایه بدبینی و سوءظن شاه شده بود. تیمورتاش خود دسیسه افرادی چون محمدحسین آیرم رییس شهربانی وقت، تقی‌زاده و نواب را زمینه‌ساز سقوطش ذکر کرده‌ است. نگرانی رضاشاه از آینده فرزندش که ولیعهد و جانشین او محسوب می‌شد از دیگر دلایل دور کردن تیمورتاش از صحنه قدرت به‌شمار می‌رود، زیرا رضاشاه می‌پنداشت تیمورتاش قدرتمند مجال حضور به ولیعهد ۱۳ ساله را نخواهد داد و خود جانشین پهلوی می‌شود.
در مردادماه سال ۱۳۰۵ تیمورتاش به عنوان نماینده فوق‌العاده ایران برای انعقاد قرارداد تجاری و رفع اختلافات موجود با دولت شوروی راهی مسکو شد، ولی از این سفر سیاسی موفقیتی کسب نشد. در سال ۱۳۰۸ در پی بروز اختلافات بین شرکت نفت انگلیس و ایران، سر جان کدمن، مدیرکل شرکت، پیشنهاد تمدید قرارداد دارسی را مطرح کرد. رضاشاه که از ابتدای سلطنت خود درصدد افزایش سهم ایران از نفت بود تیمورتاش را به همراه ولیعهد که برای ادامه تحصیل عازم سوییس بود به انگلستان فرستاد. در این سفر که در سال ۱۳۱۰ انجام شد تیمورتاش به گفت‌وگو با سر جان سایمون وزیر خارجه انگلیس و سایر مقامات دولتی پرداخت که از این مذاکرات نیز نتیجه مثبتی عاید نشد. وی در راه بازگشت از سفر از طریق روسیه، در مسکو با چند تن از مقامات رسمی مسکو از جمله وُرُشیلف، وزیر جنگ شوروی دیدار و مذاکره محرمانه کرد.
انگلیسی‌ها که می‌دانستند رجال ایران و حتی رضاشاه زیر نفوذ تیمورتاش قرار دارند سعی در نابودی وی کردند. مطبوعات انگلیس و سایر کشورهای زیر سلطه انگلستان مطالبی را در مورد پیشرفت ایران و جانشینی تیمورتاش مطرح کردند و شایع شد که کیف محتوی اسناد مهم مفقود شده ‌است. سرانجام در آذرماه سال ۱۳۱۱ به دستور رضاشاه قرارداد دارسی لغو و تیمورتاش متهم به جاسوسی شد.
ناصر نجمی در کتاب بازیگران سیاسی عصر رضاشاهی و محمدرضاشاهی می‌نویسد: احتمالا جاسوسان انگلیسی کیف تیمورتاش را در قطار ربودند و بعد روزنامه تایمز لندن خبر داد که کیف تیمورتاش پیدا شده ‌است (لابد بدون محتویات باارزش آن).
ناکامی تیمورتاش در مساله نفت، ملاقات محرمانه با سران شوروی، مطالب روزنامه‌های انگلیسی راجع به جانشینی تیمورتاش، غرور و تکبر نامبرده و سوابق ناشی از ولخرجی‌های وی از بودجه دربار، اخذ وام‌های کلان از بانک‌ها و اشخاص مختلف، خوشگذرانی، شهوت‌رانی، قمار، شرب خمر مدام، استعمال افیون و دوستی با افراد ناباب، رضاشاه را نسبت به تیمورتاش بدگمان ساخت. تیمورتاش که پس از بازگشت از سفر متوجه کدورت رضاشاه شده بود درخواست مرخصی کرد و پس از ۴۰ روز مرخصی رضاشاه وی را احضار کرد و خواستار ادامه کار او در دربار شد. در همان سال موضوع اختلاس تیمورتاش با همکاری رییس آلمانی بانک ملی (در جریان تبدیل ارز) توسط حسینقلی نواب، رییس هیات نظارت مطرح شد. همچنین در همان اوان وکیل‌الملک دیبا، رییس حسابداری دربار و یار نزدیک تیمورتاش پس از محاکمه در دادگستری، توسط رضاشاه از کار برکنار شد.
مهم‌ترین فرضیه مطرح شده درباره علت برکناری تیمورتاش دسیسه و دخالت دولت انگلیس است. طی مذاکرات طولانی تیمورتاش و سر جان کدمن (که در آن تیمورتاش به افزایش سهم ایران از درآمدهای نفت پافشاری می‌کرد) انگلیسی‌ها به این نتیجه رسیدند که وجود او مانع حل مساله نفت است، لذا اسباب سقوطش را فراهم کردند. چاپ مقاله‌ای در روزنامه تایمز با عنوان «شاه و مستشارانش» در ۹ ژانویه ۱۹۳۳ دو هفته پس از عزل تیمورتاش که احتمالا به دستور وزارت خارجه انگلیس صورت گرفت به منظور جلوگیری از بازگشت تیمورتاش به صحنه قدرت بود تا مذاکرات نفت به نتیجه برسد.
همچنین بر پایه سندی به نظر می‌رسد که انگلیس دو سال قبل از عزل تیمورتاش کنار گذاشتن وی را از صحنه سیاست پیش‌بینی کرده بود. سازمان جاسوسی انگلیس نیز برای بی‌اعتبار کردن تیمورتاش اطلاعات مربوط به وی را در اختیار رضاشاه قرار می‌داد.
شایعاتی نیز در خصوص ارتباط تیمورتاش با روس‌ها وجود داشت. به گفته باژانوف (دستیار استالین و منشی حزب کمونیست شوروی که در ۱۹۲۸ به غرب پناهنده شد) تیمورتاش جاسوس روس‌ها بود و اطلاعات مهم را در اختیار روس‌ها قرار می‌داد. آقابیگ اوف دیگر مامور شوروی نیز از تیمورتاش به عنوان خدمتگزاری صدیق نام برده ‌است که کلیه اهداف سیاسی و اقتصادی شوروی را تامین می‌کرد.
به نظر می‌رسد نزدیک شدن تیمورتاش به روس‌ها و از آن جمله سفر به مسکو و ملاقات خصوصی او با وُرُشیلف وزیر جنگ سبب بدگمانی رضاشاه شده بود و انگلیسی‌ها نیز با دادن اطلاعات محرمانه سوءظن او را بیشتر می‌کردند. با این همه هیچ‌یک از فرضیات مذکور رسما اعلام نشد و تیمورتاش تنها به جرم ارتشا محکوم شد. شاید بهترین روش برای کشف سبب برکناری و مرگ تیمورتاش مقایسه آن با سرنوشت سایر رجال دوره سلطنت رضاشاه باشد. رضاشاه در مدت کوتاهی افراد لایق و نافذ اطراف خود را (که موجب تحکیم سلطنت او شده بودند و ممکن بود به نحوی تهدیدی برای او یا فرزندش باشند) از بین برد که تیمورتاش نیز یکی از آنان بود. رضاشاه سیاستمدارانی را که می‌خواست سربه‌نیست کند، متهم به ارتباط با خارج می‌کرد. مخالفان و رقبا را نیز به ارتباط با بیگانگان متهم کرده و آنها را سرکوب می‌کرد.
خبر حضور رضاشاه در جلسه دولت و گفت‌وگوهای آن جلسه به گوش انگلیسی‌ها رسیده بود. تقی‌زاده ماجرا را به تیمورتاش می‌گوید. تیمورتاش هم به رضاشاه خبر می‌دهد. رضاشاه که می‌خواست از شر تیمورتاش که به گزارش سفارت بریتانیا در تهران تا هنگام مرگ، «پس از پادشاه، قدرتمندترین مرد ایران» به‌شمار می‌رفت، خلاص شود، خود او را متهم کرد که سوراخ کابینه است. برکنارش کرد و در زندان او را کشت. «تیمورتاش بی‌تقصیر بی‌تقصیر بود… عمده مطلب این بود که شاه از هر کسی که جربزه داشت وحشت می‌کرد. تمام را می‌خواست از میان بردارد، به خاطر پسرش. پسرش کوچک بود. شاید فکرش هم درست بود. چون اگر از بین می‌رفت معلوم نبود آدم کوچکی در مقابل شخصی مثل تیمورتاش چه می‌توانست بکند. احتیاط می‌کرد که بعد از خودش اشخاص باجربزه‌ای نباشند که مزاحم جانشینش بشوند» رضاشاه گفته بود: «تیمورتاش می‌خواهد پسر مرا از میان ببرد. یکی از دوستان به من گفت رضاشاه خودش به او گفته بود نمی‌دانی این پدرسوخته چه خیالاتی دارد»
او در ۱۳۱۱ به ناگهان بازداشت و از وزارت دربار کنار گذاشته شد. مجید مهران در کتاب خاطرات خود، از قول عباس‌قلی گلشائیان که آن هنگام دادستان دیوان کیفر کارکنان دولت بود نقل می‌کند که یکی دو مرتبه از تیمورتاش بازجویی کرده ‌است. تیمورتاش که در مورد ده هزار تومان بابت تسطیح زمین‌های جلالیه نیز متهم شده بود به گلشائیان می‌گوید: «خودِ رضاشاه بهتر از هر کس می‌داند که من اختلاسی نکرده‌ام و این مبلغ را دستمزد داده‌ام، اما چون باید نابود شوم این پرونده‌ها را برایم درست کرده‌اند.»
تیمورتاش به جرم رشوه‌خواری در دو دادگاه جداگانه به سه و پنج سال زندان و پرداخت جریمه محکوم می‌شود. او در مهرماه سال ۱۳۱۲ در زندان قصر به دست پزشک احمدی کشته شد و جنازه‌اش بدون تشریفات در امامزاده عبدالله شهرری به خاک سپرده شد.