بازگشت به ریل توسعه انرژی

هستی عبادی- حل گره ناترازی انرژی فقط سرمایه‌گذاری نیست. در میان گزینه‌های موجود، همکاری‌های راهبردی با همسایه‌ها می‌تواند بخشی از ناترازی‌ها را حل کند. این راهکاری است که کارشناسان به دولت توصیه می‌کنند. هرچند از گذشته این راهبرد جمهوری اسلامی بوده، ولی مسیرهایی که طی شد، عمدتا به نتیجه نرسید. دولت چهاردهم با توجه به تجربه‌های گذشته مسیر تازه‌ای را برای رفع ناترازی انرژی گشوده است و آن توسعه یک توافق قدیمی با روسیه است.
تابستان1401 که ولادیمیر پوتین به ایران سفر کرد و در جریان این سفر صحبت از قرارداد 40‌میلیارد دلاری با روسیه که بخشی از آن در حوزه انرژی بود، مطرح شد تا تشکیل دولت چهاردهم خبری از به اجرا شدن این قرارداد نبود. هرچند موانعی مثل عدم پیوستن ایران به FATF سرراه بود اما موانع پیش‌آمده باعث به تاخیر افتادن همه مذاکراتی شد که قرار بود بین ایران و روسیه در حوزه انرژی به توسعه زیرساخت‌های انرزی در ایران بینجامد.
ابتکار دولت چهاردهم این بود که با عنایت به تجربه‌های گذشته مسیر تازه‌ای را در دیپلماسی انرژی با روسیه باز کند و آن تمدید یک قرارداد قدیمی بود. معاهده مشارکت جامع همکاری‌های راهبردی ایران و فدراسیون روسیه که در سفر اخیر مسعود پزشکیان به امضا رسید، در واقع به دولت سیدمحمدخاتمی برمی‌گردد و این معاهده دوباره در دولت پزشکیان زنده و به‌روزرسانی شده است؛ معاهده‌ای که بنا به گفته کارشناسان در شرایط موجود می‌تواند به حل گره ناترازی انرژی بینجامد. سوال این است که آیا قرارداد اخیر ایران و روسیه می‌تواند چشم‌انداز مطمئن‌تری از تامین انرژی کشور را دست‌کم تا توسعه زیرساخت‌های انرژی در کشور ایجاد کند؟ جهان‌صنعت این سوال را با کارشناسان مطرح کرده است.
همکاری با روسیه؛ بهترین گزینه موجود
بهرام امیراحمدیان، کارشناس روسیه درخصوص مراودات گازی با روسیه به «جهان‌صنعت» گفت: در زمینه انرژی با روسیه باید بگویم که اگرچه روسیه هم‌پیمان ماست اما در حوزه انرژی، به ویژه صادرات نفت، رقیب جدی‌ای برای ما محسوب می‌شود. روسیه چندین‌بار با کاهش قیمت‌ها بازارهای ما را مختل کرده است. در زمینه واردات گاز از روسیه، نمی‌توانیم گاز مایع وارد کنیم چراکه آنها نیز تکنولوژی لازم را ندارند و ما هم امکانات آن را نداریم. تنها گزینه، خط لوله است اما مشکل اینجاست که این لوله کجا قرار دارد؟ در صورتی که بخواهیم گاز را از طریق ترکمنستان وارد کنیم، ممکن است چنین امکانی وجود داشته باشد اما این امر از طریق آذربایجان پیچیده است و روابط ما با آذربایجان نیز چندان مساعد نیست. بنابراین تنها مسیر ممکن از آسیای مرکزی است.
وی افزود: در شرایط کنونی، به‌ویژه با توجه به مشکلاتی که در واردات گاز از ترکمنستان داریم، به‌دلیل مسائل مربوط به پرداخت‌ها، واردات گاز از این کشور به مشکل خورده است. در این شرایط، همکاری ایران و روسیه در این زمینه می‌تواند مفید باشد. روسیه بانک مشترک با ایران دارد که می‌تواند این مشکلات مالی را حل کند. اما مشکل اصلی این است که ما برای استخراج گاز سرمایه‌گذاری لازم را نداریم، درحالی‌که بیش از ۱۳‌درصد ذخایر گاز طبیعی جهان در ایران است. حتی طبق برخی گزارش‌ها، ذخایر گاز ایران بیشتر از روسیه است اما چون در زمینه استخراج و تولید گاز سرمایه‌گذاری نکرده‌ایم، برای تامین نیاز داخلی مجبور به واردات هستیم.
امیراحمدیان تاکید کرد: مهم این است که روسیه در زمینه انرژی از سه مزیت برخوردار است: اول، تکنولوژی پیشرفته، دوم، بازار مصرف بزرگ و سوم، توانایی جذب سرمایه‌گذاری. درحالی‌که ما این مزیت‌ها را نداریم. بنابراین همکاری با روسیه می‌تواند در جهت تامین نیازهای انرژی ما مفید باشد، اما این موضوع در صورتی قابل اجراست که موانع اقتصادی، مانند مسائل مرتبط با FATF حل شود. در این صورت، امکان جذب سرمایه‌گذاری خارجی وجود خواهد داشت و می‌توانیم در زمینه‌هایی مانند خط لوله یا استخراج گاز با روسیه همکاری کنیم.
این کارشناس مسائل روسیه با تاکید براینکه در شرایط کنونی، ایران عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و می‌تواند در زمینه صادرات و واردات با روسیه همکاری داشته باشد، تصریح کرد: ما همچنان به تکنولوژی پیشرفته و سرمایه‌گذاری نیاز داریم. همکاری با روسیه در زمینه‌های مختلف می‌تواند مفید باشد ولی مطلوب‌ترین وضعیت برای ایران زمانی خواهد بود که تکنولوژی‌های پیشرفته‌تر و سرمایه‌گذاری‌های خارجی نیز در این همکاری‌ها وارد شود. البته در حال حاضر، به دلیل مسائل بانکی و سیاسی، جذب سرمایه‌گذاری خارجی مشکل است. همکاری استراتژیک ایران و روسیه در قالب پروژه کمربند و راه چین
(Belt and Road Initiative) که یکی از مهم‌ترین کریدورهای اقتصادی جهان است، می‌تواند فرصت‌های خوبی ایجاد کند اما این پروژه به‌دلیل جنگ روسیه در اوکراین به چالش خورده است. او گفت: در نهایت، با توجه به مشکلات اقتصادی و محدودیت‌ها، به نظر می‌رسد که همکاری با روسیه، در حال حاضر، بهترین گزینه موجود برای تامین برخی نیازهای اقتصادی و انرژی ایران باشد.
تغییراتی در مسیر منافع ملی
حسن مرادی، کارشناس انرژی نیز در خصوص مبادلات گازی بین جمهوری اسلامی ایران و روسیه به «جهان‌صنعت» گفت: مسائل بسیار مهمی وجود دارد. یکی از آنها این است که ما شک نداریم که در حال حاضر، به‌علت کمبود سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و گسترش بی‌رویه و دامنه‌دار شبکه گاز داخلی، از جمله تسری گاز به استان سیستان‌وبلوچستان و نقاط محروم کشور، به ناترازی نسبی رسیده‌ایم. این ناترازی نسبی نباید جای نگرانی باشد چراکه ناشی از گسترش شبکه و نشان‌دهنده توان و خواست جمهوری اسلامی برای پوشش بیشتر کشور از این نعمت طبیعی است. وی افزود: این گسترش و ناترازی از یک‌سو و از سوی دیگر، کمبود عمده سرمایه‌گذاری در بخش نفت و گاز، مشکلاتی برای ما ایجاد کرده است. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که این کمبود سرمایه‌گذاری، یا به عبارت بهتر، نیاز به سرمایه‌گذاری، بالغ‌بر ۲۵۰‌میلیارد دلار است که معادل هزینه ساخت حدود ۳۰ پالایشگاه است. در چنین شرایطی، یا باید بی‌تفاوت باشیم، یا باید تلاش کنیم.
مرادی تصریح کرد: کشورهای غربی به رهبری آمریکا ما را تحریم کرده‌اند و شاهد بودیم که حتی در پارس جنوبی و فاز۱۱، با وجود تلاش‌ها برای توافق با شرکت‌های بزرگی چون توتال فرانسه، این شرکت‌ها پس از برجام به همکاری پایان دادند. در چنین وضعیتی، چه باید بکنیم؟
او اضافه کرد: از طرف دیگر، روسیه به عنوان دومین دارنده بزرگ منابع گازی دنیا و کشوری که در بخش صادرات گاز سرمایه‌گذاری عظیمی کرده است، پس از جنگ اوکراین با مشکلاتی مواجه شد که آن را از درآمدهای عظیم صادراتی خود محروم کرد. از ابتدا، پیشنهاد شده بود که اگر روسیه بتواند گاز خود را به جمهوری اسلامی ایران صادر کند، ایران نه‌تنها ناترازی‌های خود را حل خواهد کرد، بلکه با تولید انرژی و حتی برق، می‌تواند به کشورهایی که با کمبود سوخت در نیروگاه‌ها مواجه‌اند، برق صادر کند و بازار بزرگی برای خود ایجاد کند. این بازار بالقوه شامل پاکستان، عراق، ترکیه و برخی دیگر از کشورهای همسایه است. وقتی روسیه اعلام کرد که آماده است تا ۳۰۰‌میلیون مترمکعب گاز به ایران صادر کند، مراحل اولیه این قرارداد با ۲‌میلیون مترمکعب آغاز شد و سپس این مقدار به ۵۵‌میلیون مترمکعب افزایش یافت. دو قرارداد عظیم در این راستا امضا شد، یکی در ژوئیه۲۰۲۲ و دیگری در سفر اخیر رییس‌جمهور محترم به روسیه که اجرای آنها می‌تواند ثمرات عظیمی برای دو کشور به همراه داشته باشد.
این کارشناس انرژی یادآوری کرد: آقای جواد اوجی، وزیر نفت اعلام کرده بودند که ما قصد داریم از طریق دریای مازندران ۳۰۰‌میلیون مترمکعب گاز وارد کنیم. این ایده پیش از این نیز مطرح شده بود. بنابراین دولت باید تلاش کند تا هرچه سریع‌تر خطوط لوله مورد نیاز از طریق خاک آذربایجان احداث و به خاک جمهوری اسلامی ایران کشیده شود تا علاوه بر رفع ناترازی داخلی، بتوانیم بخش عمده‌ای از گاز را صادر کنیم. صادر کردن گاز از ایران نه‌تنها به اقتصاد کشور کمک می‌کند، بلکه مشکلاتی را که جنگ اوکراین برای روسیه ایجاد کرده است، تا حد زیادی حل خواهد کرد و به‌طور عمده مشکل تحریم‌های اروپا را نیز رفع خواهد نمود.
او افزود: البته اینجا نکته‌ای وجود دارد: آیا اروپا حاضر است کمبود گاز خود را از جمهوری اسلامی ایران تامین کند؟ این امکان وجود دارد که ایران از طریق خطوط لوله ترکیه، گاز خود یا گاز وارداتی از روسیه را به اروپا صادر کند. طبق قراردادی که داریم، روسیه ممکن است تا ۲۵۰‌میلیارد دلار در بخش نفت، گاز و پتروشیمی سرمایه‌گذاری کند که به ما کمک می‌کند تا در این بخش‌ها پیشرفت‌های جدی داشته باشیم. به ویژه در صنعت پتروشیمی که به دلیل ناترازی‌ها با کمبود خوراک روبه‌رو است و امیدواریم این مشکلات با این سرمایه‌گذاری‌ها رفع شود.
مرادی با تاکید بر اینکه این تحولات در راستای منافع ملی است بیان کرد: شاید برخی انتقاداتی به این مسائل داشته باشند و حتی کسانی که آگاهی کافی از این نوع مبادلات ندارند، بپرسند چرا ما که دومین ذخایر گازی دنیا را داریم، باید از روسیه گاز وارد کنیم؟ این سوال ممکن است برای افرادی که دیدگاه محدودی دارند، پیچیده باشد. اما کسانی که در بازار جهانی فعالیت می‌کنند و بینش سیاسی و بین‌المللی دارند، می‌دانند که یک کشور می‌تواند هم تولیدکننده و هم واردکننده باشد. به‌طور مشابه، ایران می‌تواند در بخشی از کشور کالایی را وارد کند، مثلا برنج یا میوه‌جات، یا حتی گاز را از ترکمنستان وارد کند، درحالی‌که در مناطقی دیگر گاز خود را صادر کند. بنابراین این امکان وجود دارد و مردم باید بدانند که این تحولات نه‌تنها نگران‌کننده نیست بلکه در راستای منافع ملی است. آنها باید از دولت در اجرای این سیاست‌ها حمایت کنند تا از تابستان آتی با چالش‌های کمبود انرژی که به‌دلیل تغییرات دولت و شرایط مختلف به وجود آمده، به‌طور کامل عبور کنیم و مشکلات انرژی کشور حل شود.