بازی آینه و رنگ در عمارت سلطان‌بیگم

نادر نینوایی- اگر از جمله عاشقان تماشای خانه‌های تاریخی هستید نباید فرصت بازدید از عمارت سلطان‌بیگم را از دست بدهید. این عمارت تاریخی که در نزدیکی میدان توپخانه تهران قرار گرفته با آینه‌ها‌کاری‌های فاخر و پنجره‌های ارسی‌کاری‌شده‌اش هر بازدیدکننده عاشق تاریخی را محسور می‌کند و او را به سفری به تجمل دوران قاجار می‌برد.
افزون بر این موارد قرار گرفتن کتابخانه‌ای شاخص در این بنای تاریخی که یکی از هزار و یک کتابخانه تماشایی جهان است، بر اهمیت عمارت سلطان‌بیگم افزوده است.
با بازدید از این بنای تاریخی می‌توان به دیدن بادگیرها و نقاشی‌های دیواری نشست و چند لحظه‌ای از مشکلات و فضای تنش‌آمیز و شلوغ پایتخت فاصله گرفت.
تاریخچه عمارت سلطان‌بیگم
قدمت عمارت سلطان‌بیگم به اواخر دوران قاجاریه می‌رسد. سطان‌بیگم شجاعی، خواهر‌زن احمد‌شاه قاجار و همسر «محمدرضا شجاع‌الممالک» تفنگدارباشی دوران قاجار بوده است.
سلطان‌بیگم و همسرش سال‌ها در این عمارت تاریخی در محله پامنار ساکن بوده‌اند تا اینکه در سال ۱۳۱۲ این عمارت را به یکی از فرزندان خود به نام «تقی شجاعی» واگذار می‌کنند. نهایتا این عمارت تاریخی در سال ۱۳۲۶ به فردی دیگر از خاندان به نام «نیرنما» فروخته می‌شود.
برای نیم‌قرن خانواده نیرنما در این عمارت باشکوه ساکن بوده‌اند. در تمام این مدت مرحوم نیرنما ورود به تالار آینه را که یکی از زیباترین و تجملی‌ترین اتاق‌های خانه است، ممنوع می‌کند. جز در مواقع خاص همچون ایام نوروز، مراسم عقد یا هنگام مهمانی‌های مهم، اجازه ورود هیچ کسی به این اتاق داده نمی‌شده است. این مقررات سفت و سخت و حفاظت پیگیرانه مرحوم نیرنما باعث شده این اتاق فاخر با آینه‌کاری‌های خیره‌کننده‌اش دست‌نخورده باقی بماند و امروز هم بتوانیم با مراجعه به این خانه تاریخی زیبایی‌های هنرمندانه تالار آینه‌ها را به نظاره بنشینیم.
اگرچه خانواده نیرنما تغییرات جزئی را در بنای خانه انجام داده‌اند، اما شاخصه‌های اصلی عمارت تغییر نکرده و این خانه تاریخی اصالت و هویت خود را حفظ کرده است.
روایت‌هایی نیز وجود دارد که می‌گویند خانواده پدری استاد «شهرام ناظری» دو سال در همین عمارت سلطان‌بیگم ساکن بوده‌اند. برخی اینطور روایت کرده‌اند که خانواده استاد شهرام ناظری در بازه زمانی سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۸ به مدت دو سال مستاجر این خانه تاریخی بوده‌اند. یعنی درست زمانی که استاد ناظری در سنین ۱۸ تا ۲۰ سالگی بوده است. همچنین گفته می‌شود استاد ناظری یکی از بهترین سازهای خود را از آقای نیرنما صاحب عمارت سلطان‌بیگم هدیه گرفته است.
عمارت سلطان‌بیگم در سال‌های گذشته با نام‌هایی همچون «خانه فرهنگ بازار تهران» و «بازار موزه تهران» نیز معرفی شده است.
کتابخانه‌ای نیز در این عمارت تاریخی قرار دارد که حرف‌های زیادی برای گفتن دارد. اهمیت این کتابخانه و قرار گرفتن آن در عمارتی تاریخی باعث شده IFLA (فدراسیون بین‌المللی انجمن‌ها و موسسات کتابداری) آن را در فهرست هزار و یک کتابخانه جهان قرار دهد که دیدنش پیش از مرگ به هرکسی توصیه می‌شود.
معماری عمارت و بازی آینه‌ها
مهم‌ترین شاخصه عمارت سلطان‌بیگم را باید آینه‌کاری‌های فاخر به‌کار‌رفته در تالار آینه‌های آن دانست. زیبایی‌های تالار آینه‌ها محدود به آینه‌کاری‌های آن نیست، بلکه پنجره‌های ارسی که از کف تا سقف اتاق را فرا گرفته است و شیشه‌های رنگی که نور را از حیاط خانه به اتاق می‌آورند و آن را به منشوری رنگی بدل کرده‌اند، بر جاذبه‌های آن افزوده است.
در تالار آینه‌ها نباید از دیدن سقف تالار غافل شوید؛ قاب‌بندی‌های چوبی و نقاشی‌های ظریف‌کاری شده که تصاویری از طبیعت را به نمایش گذاشته‌اند، بیننده را محسور می‌کند و ظرافت به‌کار‌رفته در آنها گویای دقت وسواس‌گونه در ساخت و طراحی این بخش است.
روی دیوارهای تالار نیز می‌توان به تماشای آینه‌کاری‌هایی نشست که در اشکال گوناگون مقرنس و قطار‌بندی کنار هم ردیف شده‌اند و لا‌به‌لای آنها نقاشی‌ها و تذهیب‌های فاخر به چشم می‌خورد. در نقاشی‌های دیواری می‌توان تاثیر‌پذیری از هنر اروپایی را که در آن دوره رایج بوده به خوبی دید. بازی، گچ، آینه، نورهای رنگی و ریزه‌کاری‌ها و نقوش هندسی تالار، آدمی را به دنیای پرتجمل قاجرها و تاریخ معاصر ایران می‌برد.
جدای از شکوه تالار آینه‌ها خود بنای عمارت سلطان‌بیگم و حیاط آن با حوض و باغچه و دو بادگیر نیز شایان توجه‌اند.
بادگیرها در فصول گرم سال هوای خنک را به داخل عمارت هدایت می‌کنند و در عین کارایی در طراحی آنها به جلوه‌های هنری و بصری توجه شده است.
این عمارت تاریخی حدود ۷۰۰ مترمربع وسعت دارد، نقشه آن به شکل نعل اسب طراحی شده است و در واقع سه ضلع ساختمان حول حیاط بنا شده‌اند.
به سبک اغلب خانه‌های قدیمی، سطح ارتفاع حیاط از اتاق‌ها پایین‌تر است و همین امر باعث شده بیننده هنگام تماشای منظره حیاط از پنجره اتاق‌ها، مسلط بوده و دید خوبی داشته باشد.
شکل نعلی زمین بنا باعث شده سه سوی حیاط با ساختمان‌های آجری محصور شود. لابه‌لای آجرهای قدیمی حیاط کاشی‌کاری‌های زیبایی نیز انجام شده که هر یک چون قابی هنرمندانه بوده و حیاط این بنای فاخر را به اثری هنری بدل کرده‌اند.
جالب آنکه سطح حیاط خانه پایین‌تر از سطح کوچه است و برای ورود به حیاط خانه باید ۱۳ پله به پایین بروید و اختلاف سطح باعث شده به نظر برسد خانه در یک گودال بنا شده است.
مهم‌ترین نکته در خصوص عمارت سلطان‌بیگم جدای از تزیینات فاخرش، سالم ماندن این بنای تاریخی است؛ آنچه که باعث شده این عمارت تاریخی با وجود گذشت بیش از یک قرن همچون نگینی در قلب محله پامنار بدرخشد.
نمایشگاه جانبی و شرایط بازدید
بخشی از عمارت سلطان‌بیگم یا همان موزه بازار تهران به نمایشگاه عکس اختصاص یافته است. در این نمایشگاه می‌توانید عکس‌های گذشته‌های دور محله پامنار و بافت تاریخی تهران را به نظاره بنشینید.
کتابخانه «خانه فرهنگ بازار» نیز به عنوان یکی از کتابخانه‌های تماشایی ایران و شاید جهان، در این عمارت تاریخی بر قدر و منزلت بنا افزوده است. حدود ۶۰۰۰ جلد کتاب با موضوعات مربوط به بازار و تاریخ در این کتابخانه قرار گرفته است.
امکان بازدید از موزه بازار تهران از شنبه تا چهارشنبه و از ساعت ۹ صبح تا ۱۳ فراهم است. برای بازدید از این اثر فاخر تاریخی و هنری کافی است خود را به ایستگاه متروی امام خمینی برسانید و از آنجا با کمی پیاده‌روی به ابتدای خیابان امیرکبیر، خیابان ناظم‌الاطباء جنوبی، کوچه دشتی و سپس کوچه کمالی بروید تا شاهد یکی از فاخرترین عمارت‌های تاریخی تهران باشید.