بازی یک‌طرفه روسیه با اتحادیه اقتصادی اوراسیا

«جهان‌صنعت»-گروه بین‌الملل- در روزهای سوم و چهارم خرداد ماه امسال مسکو میزبان نشست اتحادیه اقتصادی اوراسیا(EAEU) بود؛ اتحادیه‌ای که در سال ۲۰۱۵ بر اساس توافقات گمرکی میان روسیه، بلاروس و قزاقستان ایجاد شد و بعد از آن ارمنستان و قرقیزستان نیز به آن پیوستند. در این میان هر چند هدف اصلی اتحادیه اقتصادی اوراسیا ایجاد یکپارچگی اقتصادی با محوریت جریان آزادانه کالا، سرمایه و نیروی کار بود، اما نتایج نشان می‌دهد که پس از گذشت نزدیک به هشت سال همچنان این اهداف محقق نشده‌اند.
با این حال و در شرایطی که روسیه بازیگر مسلط این اتحادیه از بدو تاسیس بوده و در سال ۲۰۲۳ نیز رهبری ارگان‌های مختلف آن را بر عهده گرفته است، به نظر می‌رسد در شرایط کنونی مسکو قصد دارد از برگ اتحادیه اقتصادی اوراسیا به منظور کاستن از فشار تحریم‌های غرب نهایت استفاده را ببرد. در همین راستا بود که پوتین طی سخنرانی خود در نشست چند روز قبل یک ابتکار بلندپروازانه در خصوص توسعه همکاری‌های صنعتی و افزایش تولید با نام تجاری جامعه اقتصادی اوراسیا مطرح کرد.
با این حال مشکلی که پیش پای مسکو و سایر کشورهای عضو این اتحادیه قرار دارد، بحث حقوق گمرکی است. طبق گزارشی که نشریه دیپلمات در این خصوص منتشر کرده، روس‌ها همچنان در مورد استانداردهای جدید حقوق گمرکی ساکت هستند. در واقع مساله مهم این است که بیش از ۸۵ درصد کل عوارض اتحادیه اقتصادی اوراسیا به روسیه تعلق گرفته و سایر اعضا ۱۵ درصد است. چنین موضوعی همواره یکی از محورهای بحث و گفت‌وگو میان کشورهای عضو بوده، به خصوص بعد از اینکه روسیه و بلاروس تحت تحریم‌های شدید قرار گرفته‌اند. علاوه بر این حجم بازار و منافع نابرابر پنج عضو این اتحادیه تلاش‌ها به منظور دسترسی به اهداف اولیه را نیز با مشکلات زیادی مواجه کرده است.
ایده بازار مشترک گاز
به گفته کارشناسان واضح است که روسیه تلاش کند تا از همه ابزارهای موجود برای کاستن از فشار تحریم‌های همه‌جانبه غرب استفاده کند که قاعدتا یکی از این ابزارها اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. در تازه‌ترین مورد روس‌ها به شدت پیگیر احیای مصوبه بازار مشترک گازی با کشورهای عضو هستند.
در این رابطه هر چه بحران ناشی از جنگ اوکراین اتحادیه اروپا را به عنوان بزرگ‌ترین وارد‌کننده منابع انرژی روسیه تحت تاثیر قرار داد، اما روس‌ها از این مساله متضرر شدند، چرا که آنها بهترین بازار انرژی خود یعنی اروپا را از دست داده و هیچ جایگزین واقع‌بینانه‌ای نیز برای فروش نفت و گاز خود غیر ‌از اروپا ندارند. آمارها نشان می‌دهد که شرکت گازپروی روسیه در سال ۲۰۲۱، در حدود ۱۸۵ میلیارد متر‌معکب گاز به کشورهایی غیر ‌از جمهوری‌های تازه استقلال‌یافته از شوروی صادر کرده که از این مقدار ۱۵۰ میلیارد متر‌معکب آن به سمت غرب و اروپا رفته است.
بنابراین تنها جایگزین بالقوه انرژی روسیه در نبود بازار اروپا چین است که کارشناسان معتقدند تغییر مسیر جریان گاز از غرب به شرق چندان کار ساده‌ای نخواهد بود. لازم به ذکر است تصمیم برای ایجاد بازار مشترک گاز در سال ۲۰۱۶ توسط سران کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا تصویب شد.
اما مساله‌ای که از همان زمان نیز وجود دارد موضوع ناهموار بودن بازار انرژی در این اتحادیه است، چرا که با وجود موقعیت مسلط اتحادیه اقتصادی اوراسیا در بازار خارجی گاز، هیچ‌یک از اعضا به غیر ‌از روسیه و قزاقستان قادر به تامین نیاز گاز داخلی خود نیستند. علاوه بر این اگرچه هدف از تشکیل بازار مشترک گاز افزایش دسترسی به آن با قیمتی مناسب برای اعضای اتحادیه است، اما همچنان اختلاف‌نظرهای شدیدی میان اعضا در خصوص حمل‌و‌نقل گاز وجود دارد، زیرا از یک‌سو روسیه و قزاقستان صادر‌کننده گاز محسوب می‌شوند و ارمنستان، بلاروس و قرقیزستان وارد‌کننده هستند؛ از این رو از لحاظ فنی ریتم مشارکت میان این کشورها نامتعادل است.
علاوه بر این شواهد نشان می‌دهد که میان دو گروه صادر‌کننده و وارد‌کننده گاز در اتحادیه اقتصادی اوراسیا اهداف و انتظارات متفاوتی نسبت به بازار مشترک گاز وجود داشته و هر یک از آنها درک متفاوتی از امنیت انرژی دارند. به عنوان مثال حفظ وضعیت موجود برای روسیه و قزاقستان اهمیت دارد. ولی سه کشور وارد‌کننده گاز انتظار دارند که قزاقستان با همان قیمتی که گاز خود را در داخل عرضه می‌کند، برای آنها تعرفه‌گذاری کند؛ غافل از اینکه قزاق‌ها تولید و توزیع گاز در داخل را با بودجه دولتی و یارانه انجام می‌دهند.
به این دلیل است که هماهنگ کردن منافع و قیمت در داخل اتحادیه معامله‌ای بدون سود برای کشوری نظیر قزاقستان است و همگرایی اتحادیه اوراسیا را برای بازار مشترک انرژی با چالش‌هایی جدی مواجه می‌کند.
با این وجود تمامی امکانات برای توسعه و ادغام چنین بازاری برای روس‌ها جهت برون‌رفت از فشار تحریم‌های غرب فراهم است. کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا پیش از این زیرساخت‌های لازم حمل‌و‌نقل را از دوران شوروی در اختیار دارند و مدت زمان زیادی است که میان خود خرید و فروش گاز می‌کنند. در این شرایط شرکت گازپروم روسیه نیز از طریق شرکت‌های تابعه خود بر تولید و حمل‌و‌نقل گاز مسلط بوده و به عنوان یک بازیگر انحصاری در بازار گاز اتحادیه عمل می‌کند. تمامی این موارد به گفته کارشناسان ابزارهایی جهت حفظ نفوذ ژئوپلیتیک روسیه در منطقه است و شواهد نیز نشان می‌دهد که مسکو بر اساس قوانین خود بازی کرده و اتحادیه اقتصادی اوراسیا تنها یکی از ابزارهایی است که به نفع منافع روسیه عمل می‌کند.
واگرایی در دل همگرایی
بررسی اخبار رسانه‌ها نشان می‌دهد که زمزمه‌های اختلاف‌نظر میان کشورهای عضو اتحادیه به خصوص پس از شروع جنگ اوکراین افزایش یافته است. در این رابطه قزاق‌ها از سال گذشته میلادی در خصوص سهم گمرکی خود وارد بحث و گفت‌وگو شده و خواستار تجدیدنظر در سهم گمرکی توافق‌شده قبلی هستند.
آمارها نشان می‌دهد اگر اخیرا گردش تجاری میان قزاقستان و کشورهای اتحادیه اوراسیا ۶/۱۱ درصد افزایش یافته است، اما این کشور همچنان ۷ درصد حقوق گمرکی کمتری دریافت می‌کند. این سهم برای ارمنستان ۲۲/۱، برای قرقیزستان ۹/۱ و برای بلاروس ۸۶/۴ درصد است؛ در حالی که سهم روسیه از حقوق گمرکی بیش از ۸۵ درصد تخمین زده می‌شود.
در همین راستا به گفته ناظران از زمان شروع جنگ اوکراین اختلاف‌نظرها بر سر حقوق گمرکی افزایش یافته و همزمان با اینکه به واسطه تحریم‌های غرب فرصت اقتصادی خارجی روسیه و بلاروس کاهش پیدا کرده، درخواست قزاقستان برای پرداخت‌های گمرکی نیز توسط این دو کشور رد شده است.
این در حالی است که به گفته مقامات قزاقستان صادرات این کشور به اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به دلیل موانع بوروکراتیک در حال کاهش بوده و برای شرکت‌های قزاقستانی ورود به بازار روسیه دشوار است. از سوی مقابل اما فعالان اقتصادی روسیه به راحتی قادر به ورود به بازار قزاقستان هستند؛ چرا که در یک نمونه استانداردهای موردنظر اتحادیه را شرکت‌های بزرگی روسی می‌توانند تامین کنند و بنگاه‌های قزاقستانی در این میان با مشکلات زیادی مواجه می‌شوند.
به همین دلیل است که به تازگی شاهد بودیم رییس مجلس سنای قزاقستان به صراحت اعلام کرد که اگر هیچ منفعتی برای ما وجود نداشته باشد، ممکن است ناچار به تجدیدنظر شویم، زیرا لزومی ندارد با امضای یک قرارداد همیشه مجبور به پایبندی باشیم. از این رو مساله اصلی این است که روسیه و متحد نزدیک آن بلاروس در شرایطی به دنبال بهره‌مندی از امتیاز اتحادیه اقتصادی اوراسیا هستند که موانع داخلی اتحادیه منافع سایر کشورها را به آن صورت تامین نمی‌کند. در نتیجه باید منتظر ماند و دید که آیا مسکو با توجه به نفوذ ژئوپلیتیک خود همچنان با فشار، بازی یکطرفه را با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ادامه می‌دهد یا اینکه در زیر فشار جنگ اوکراین و نارضایتی اعضا مانند قزاقستان مجبور است امتیازاتی را برای حفظ این راه تنفس در شرایط تحریم‌های اقتصادی گسترده غرب اعطا کند.