بافت‌های تاریخی در تنگنا

نادر نینوایی- در سال‌های گذشته شاهد آن بوده‌ایم که تخریب‌های متعددی در بافت‌های تاریخی شهرهای کشور جریان داشته است و فعالان میراث فرهنگی همواره به این موضوع نقدهایی جدی داشته‌اند.
نگاه توسعه‌طلب شهری در این سال‌ها آنچه از زندگی شهری در سالیان دور جریان داشته، از ردپای قنات‌ها گرفته تا ساباط‌ها و خانه‌های تاریخی، را تخریب کرده و خاطره آنها را از حافظه جمعی زدوده است. به این ترتیب جای آثار تاریخی با برج‌ها و خیابان‌ها پر شده است تا شهرهای ایران یک به یک از هویت تاریخی خود تهی شوند.
امروز در شوشتر شوادان‌های خانه تاریخی با آب پر شده‌اند و خطر تخریب بر سر بافت تاریخی این شهر سایه افکنده است. در خمینی‌شهر سودای خیابان‌کشی به تهدیدی جدی علیه گذشته شهر بدل شده است و در اصفهان تخریب‌های به‌عمل‌آمده در گذر آقانجفی رنگ‌و‌بوی تاریخی را از کوچه‌پس‌کوچه‌های اطراف نقش جهان گرفته است.
در این شرایط انتظار می‌رفت مسوولان امر با اتخاذ رویکرد حفاظتی موثر، جلوی تخریب و ساخت‌وسازها در بافت‌های تاریخی را گرفته و با اجرای برنامه‌های موثر و جذب گردشگر خون را به کالبد این بافت‌ها برگردانند؛ آنچه که البته تاکنون محقق نشده است.
برای بررسی دقیق‌تر وضعیت بافت‌های تاریخی و واکاوی رویکرد و عملکرد دولت در خصوص این بافت‌ها، به سراغ محمدمهدی کلانتری مدرس دانشگاه و دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران رفتیم. وی ضمن تاکید بر لزوم حفظ میراث فرهنگی و بافت‌های تاریخی کشور، نقدهایی جدی را به وضعیت کنونی وارد دانست. مشروح گفت‌وگوی «جهان‌صنعت» با این پژوهشگر حفاظت و مرمت بناهای تاریخی در پی می‌آید.
بافت‌ها و آثار تاریخی به عنوان بخشی از نماد و هویت شهرها همواره مورد توجه فعالان میراث فرهنگی قرار داشته و بر لزوم حفظ و تلاش برای بهره‌مندی از ظرفیت‌های آنها در زمینه جذب گردشگر تاکید شده است. باتوجه به اینکه در روزهای پایانی سال ۱۴۰۲ قرار داریم، عملکرد و رویکرد دولت در قبال حفاظت از بافت‌ها و آثار تاریخی را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
در این دولت متاسفانه سیاست‌های انقباضی در خصوص حرایم آثار تاریخی و محدوده تاریخی شهرها وجود داشته است. دولت سیزدهم به وضوح اعلام کرده که میراث فرهنگی مزاحمت‌هایی را برای امر توسعه، ساخت‌وساز و نیز برای مردم دارد. در سخنرانی رییس‌جمهوری این موضوع با عنوان تزاحم‌های میراث فرهنگی مطرح شده و وی به وضوح بیان کرد که چه معنی دارد یک منطقه را میراث فرهنگی می‌دانند و باید مشخص کنند کدام نقطه، مغازه یا منزل مربوط به میراث فرهنگی است و مابقی محدوده اطراف باید آزاد شوند تا مردم نفسی بکشند؛ در واقع به این تعبیر حرایم میراث فرهنگی موجب تزاحم برای مردم شده است.
عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث فرهنگی نیز در ابتدای دولت و در سفر استانی هیات‌دولت به استان فارس علنا در جلسه‌ای اعلام کرد که حرایم باعث مزاحمت شده است و من برای اولین بار باید این موضوع را حل کرده و زیر میز بزنم؛ قوانین را انبساطی کرده و حرایم را انقباضی کنم.
در واقع وزیر میراث فرهنگی در این رابطه به وضوح صحبت کرده و از همان دوره شاهد تخریب‌های گسترده‌ای در شهرهای تاریخی کشور هستیم. در همان دو سال پیش این موضوع را دومینوی تخریب بافت‌های تاریخی نامگذاری کردم. علت این نامگذاری نیز آن بود که اگر در آن مقطع تخریب بافت تاریخی شیراز شروع شده و کلید می‌خورد، این تخریب‌ها در سایر شهرها نیز پیش رفته و به ترتیب بافت‌های تاریخی شهرهای مختلف سقوط کرده و این دومینو به جریان می‌افتاد. بنابراین موضوع صرفا بافت تاریخی یک شهر نبوده و نیست و این مساله مربوط به تمام بافت‌های تاریخی و حرایم آثار تاریخی است.
پس از صحبت‌های مطرح‌شده در خصوص سیاست‌های انقباضی حرایم آثار و بافت‌های تاریخی، وضعیت بافت‌های تاریخی کشور به چه شکل بوده و به عنوان دبیر پویش ملی نجات بافت‌های تاریخی ایران که از نزدیک در این مدت پیگیر وضعیت این بافت‌ها بوده‌اید، وضعیت راچگونه می‌بینید؟
در این دو سال شاهد آن بوده‌ایم که قم کمیسیون ماده ۵ را گذرانده و اعلام شد که در شهر قم چیزی به نام بافت تاریخی نداریم، بلکه صرفا ۴۰۰ نقطه تاریخی وجود دارد که به فاصله یک پلاک از این ۴۰۰ نقطه حریم حساب‌شده و مابقی خانه‌های بافت، بنابر طرح تفصیلی حق ساخت‌وساز دارند.
در واقع منظورشان از این ۴۰۰ نقطه تاریخی صرفا نقاط ثبت ملی‌شده در قم بود؛ یعنی کاری با بافت تاریخی یا بناهای واجد ارزش ندارند. توجه داشته باشید که تاکنون فقط ۳۵هزار اثر در کشور به ثبت ملی رسیده‌اند، این در حالی است که حداقل یک‌میلیون اثر تاریخی در کل کشور داریم و ۹۶۵هزار از این آثار(واجد ارزش) هنوز به ثبت نرسیده‌اند. بنابراین، این رویکرد که فقط آثار ثبت ملی ثبت‌شده را ملاک قرار دهیم و مابقی آثار را نادیده بگیریم؛ یعنی عملا دستور تخریب برای ۹۶۵هزار اثر تاریخی را صادر کرده‌ایم.
افزون بر قم در این مدت در قزوین نیز مخاطراتی برای بافت‌های تاریخی وجود داشته و مساله خیابان‌کشی در این شهر تاریخی مطرح بود. البته مساله خیابان‌کشی در خمینی‌شهر نیز بار دیگر در رسانه‌ها عنوان شد، این دو موضوع را چگونه دیدید؟
بله؛ پس از قم در قزوین شاهد آن بودیم که موضوع خیابان انصاری‌شرقی در بافت تاریخی بلاغی مجددا مطرح شد. در خمینی‌شهر نیز مساله خیابان بخشداری پیش آمد و خود میراث فرهنگی مجوز خیابان‌کشی در بافت تاریخی مصوب را صادر کرد.این در حالی است که ۱۶۸ شهر کشور در شورای عالی شهرسازی مصوبه دارند و هرگونه توسعه بزرگ‌مقیاس و هرگونه ایجاد معبر جدید یا تعریض معبر در بافت‌های تاریخی این شهرها ممنوع بوده و مغایرت اساسی دارد و تنها نهادی که حق تصمیم‌گیری در این خصوص دارد، شورای‌عالی شهرسازی و معماری است. با وجود این می‌بینیم که به راحتی در شوراهای شهر در شهرداری‌ها و در کمیسیون‌های ماده ۵ استانی خیابان‌ها و تعریض‌های جدید تعریف می‌شوند و بدون آنکه موضوع به شورای‌عالی رفته و تاییدیه بگیرد، حالت اجرایی پیدا می‌کند.
فکر می‌کنید چه اهدافی در پس تلاش‌ها برای کاهش حرایم بافت‌های تاریخی وجود دارد و پیامدهای سیاست‌های انقباضی در این بافت‌ها چه خواهد بود؟
در حال حاضر وزارت میراث فرهنگی دو رویکرد در پیش گرفته است؛ یکی از رویکردها کاهش حرایم غیرضروری است که نامه مربوط به آن نیز رسانه‌ای شده و مشخص شده که معاون میراث فرهنگی و قائم‌مقام وزارت میراث فرهنگی نامه‌ای به راه‌و‌شهرسازی استان‌های مختلف زده که قسمت‌های مزاحم را اعلام کنند تا در شورای حرایم بررسی کرده و احتمالا هدف این است که حرایم غیرضروری کاهش یافته و ساخت‌وسازهای نهضت ملی مسکن انجام شود؛ یعنی نهضت ملی مسکن اکنون هدفش روی بافت‌های تاریخی است. اسم رمز این موضوع نیز بافت‌های فرسوده و بافت‌های ناکارآمد و مساله‌دار شهری است. این اسامی رمزی از سال‌های پس از جنگ تحمیلی مطرح شده است، اما الان بار دیگر دارند روی آن مانور می‌دهند و قصد دارند با این رویکرد به بافت‌های تاریخی برای ساخت‌وساز نهضت ملی مسکن حمله کنند. همچنین مساله محله‌سازی‌های جدید هم مطرح است و اخیرا معاون شهردار تهران اعلام کرد که از چین دعوت کرده‌ایم که آمده و در زمین‌های خالی محلات تهران محله‌سازی کنند. زمین‌ها و محلاتی که به این منظور معرفی کرده‌اند بخش‌هایی از آن دقیقا در بافت‌های تاریخی تهران است.
به این ترتیب باید بگویم هجمه و هجومی که علیه بافت‌های تاریخی از دو سال قبل به این طرف شروع شده، به اعتقاد بنده به نسبت ۱۰۰ سال هجوم به بافت‌های تاریخی از دوره پهلوی اول تاکنون بیشتر است. پیش از این هیچ‌گاه با این صراحت گفته نمی‌شد که این بافت‌ها فرسوده بوده‌اند یا مساله‌دار هستند و باید نوسازی اتفاق بیفتد و اینها مزاحم ساخت‌وساز مردم هستند. این صراحتی که اکنون برای تخریب بافت‌های تاریخی وجود داشته در ۱۰۰سال گذشته وجود نداشته است و باید ترسید و از رسانه‌ها، پیشکسوتان و کارشناسان کمک گرفت تا جلوی این مساله گرفته شود. به نظرم جلوگیری از تخریب بافت‌ها نیازمند یک همت ملی است. به هر روی یک دست صدا ندارد و حجم تخریب‌هایی که در شهرهای مختلف کشور به وقوع می‌پیوندد به حدی است که جلوگیری از آنها صرفا از دست سازمان‌های مردم‌نهاد یا کارشناسان بر نمی‌آید و مقابله با این مشکل نیازمند یک همت ملی است.