بحران بنزین در ایران و راهکار آن

دکتر سید‌هادی ناظم‌زاده*- اختلاف فاحش قیمت بنزین در ایران با نرخ‌های جهانی، این سوخت استراتژیک را به یکی از چالش‌های بزرگ اقتصادی کشور تبدیل کرده است. نه‌تنها هزینه‌های هنگفت واردات بنزین فشار مضاعفی بر بودجه عمومی وارد کرده، بلکه قاچاق گسترده سوخت به کشورهای همسایه و مصرف بی‌رویه بنزین توسط خودروهای پرمصرف و فرسوده نیز منابع ملی را تهدید می‌کند. این وضعیت، ناترازی شدیدی را در عرضه و تقاضای این سوخت ایجاد کرده و اصلاح این شرایط به یکی از ضرورت‌های فوری کشور بدل شده است. تجربه‌های پیشین در اصلاح قیمت بنزین، به‌ویژه در سال۱۳۹۸، نشان داد که هرگونه تغییر ناگهانی و بدون برنامه‌ریزی جامع می‌تواند پیامدهای اجتماعی و اقتصادی جبران‌ناپذیری به‌همراه داشته باشد. از این رو، به نظر می‌رسد که اصلاح تدریجی قیمت بنزین با تمرکز بر کاهش مصرف بی‌رویه، افزایش درآمدهای دولت و مدیریت عادلانه منابع، به‌عنوان راهکاری متوازن و پایدار در مقایسه با سایر طرح‌ها از کارایی بیشتر برخوردار باشد.
محورهای اصلی طرح اصلاح تدریجی قیمت بنزین
طرح تدریجی قیمت بنزین بر سه محور اساسی بنا شده است: افزایش سهمیه بنزین یارانه‌ای، اصلاح تدریجی قیمت بنزین آزاد و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و واردات خودروهای کم‌مصرف. نخستین محور این طرح، افزایش سهمیه یارانه‌ای خودروهای شخصی است. در این طرح، سهمیه ماهانه بنزین (با قیمت 1۵۰۰تومان) خودروهای شخصی از ۶۰ لیتر به 9۰ لیتر افزایش می‌یابد. این تغییر، فشار اقتصادی بر خانوارهای متوسط و کم‌درآمد را کاهش داده و درعین‌حال مصرف‌کنندگان را تشویق می‌کند با مدیریت بهینه سوخت، از هزینه‌های اضافی جلوگیری کنند. اما سهمیه سایر وسایل نقلیه مانند موتورسیکلت‌ها و وانت‌ها بدون تغییر باقی خواهد ماند و نکته دیگر، برای آنکه عدالت بهتر رعایت شود به هر کد ملی (حتی در صورت دارا بودن چند خودرو) فقط سهمیه بنزین یک خودرو داده می‌شود. محور دوم این طرح، اصلاح تدریجی قیمت بنزین آزاد است. قیمت بنزین آزاد که اکنون ۳۰۰۰ تومان است، به‌صورت پلکانی هر ماه ۱۰۰۰تومان (یا مقدار کارشناسی‌شده دیگر) افزایش خواهد یافت. این روند ادامه خواهد داشت تا قیمت بنزین آزاد به نرخ وارداتی که اکنون۴۰‌هزار تومان است برسد. تدریجی بودن این افزایش، به مصرف‌کنندگان فرصت می‌دهد تا خود را با شرایط جدید تطبیق دهند و از شوک ناگهانی به جامعه جلوگیری شود. نکته این محور آن است که قیمت بنزین آزاد پس از پایان اجرای طرح شناور خواهد بود. یعنی دیگر قیمت بنزین دستوری نیست و با افزایش یا کاهش نرخ بنزین وارداتی، قیمت بنزین آزاد نیز تغییر می‌کند و معضل قیمت بنزین یکبار برای همیشه حل خواهد شد. محور سوم طرح مربوط به محل هزینه درآمد حاصل از فروش بنزین است. با اجرای این طرح و همسان شدن قیمت بنزین آزاد با نرخ جهانی، درآمد ماهانه دولت از فروش بنزین ۳۰‌هزار‌میلیارد تومان افزایش می‌یابد. بخشی از این افزایش درآمد در جهت تکمیل طرح‌های توسعه پالایشگاهی و توسعه سوخت‌های جایگزین مثل CNG مصرف می‌شود. اما بخش اصلی و عمده این پول باید برای نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و تسهیل در واردات خودروهای شخصی و موتورسیکلت‌های بسیار کم‌مصرف تخصیص یابد.
مزایای اقتصادی و اجتماعی طرح
این طرح به‌دنبال مدیریت بحران بنزین است اما مزایای آن به همین محدود نمی‌شود. اجرای موفق این طرح می‌تواند آثار مثبت اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی گسترده‌ای به همراه داشته باشد.
مدیریت مصرف
واقعی‌شدن بخشی از قیمت بنزین، مصرف‌کنندگان را به‌سوی استفاده بهینه از سوخت سوق می‌دهد. با افزایش درآمد دولت و نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی و تسهیل در واردات خودروهای کم‌مصرف، تقاضا برای استفاده از حمل‌ونقل عمومی و خودروهای کم‌مصرف افزایش یافته و از این طریق در مصرف بنزین صرفه‌جویی خواهد شد.
طبق نظر کارشناسان در صورت جایگزینی خودروهای کم‌مصرف به‌جای پرمصرف، در ماه حدود ۸۰۰‌میلیون لیتر در مصرف بنزین صرفه‌جویی خواهد شد که در این صورت مشکل ناترازی بنزین حل خواهد شد.
کاهش آلودگی هوا
آلودگی هوا و بیماری‌ها و مشکلات حاصل از آن یکی از بزرگ‌ترین معضلات زیست‌محیطی ایران است. با اجرای این طرح و جایگزینی خودروهای استاندارد به‌جای خودروهای پرمصرف و فرسوده سبب بهینه‌سازی مصرف سوخت و کاهش قابل‌ملاحظه آلایندگی خودروها خواهیم بود.
کاهش قیمت خودروها
با اجرای طرح و تسهیل در واردات خودروهای کم‌مصرف از همان ابتدا (براساس قانون عرضه و تقاضا) قیمت خودروهای وارداتی و حتی داخلی کاهش خواهد یافت. این امر سبب آرامش روانی جامعه و افزایش قدرت خرید مردم خواهد شد.
افزایش امنیت خودروها
واردات خودروهای استاندارد و ایمن سبب افزایش امنیت خودرو در تصادفات و کاهش خسارات جانی و هزینه‌های درمانی حاصل از آن می‌شود. متاسفانه اکثر خودروهای داخلی از ایمنی کافی برخوردار نیستند و همین امر سبب شده تعداد مرگ‌ومیر تصادفات در ایران برابر کل اتحادیه اروپا باشد.
کاهش قاچاق سوخت
یکی از مشکلات اصلی ایران در حوزه سوخت، قاچاق گسترده آن به کشورهای همسایه است. با نزدیک شدن قیمت بنزین آزاد به نرخ جهانی، قاچاق دیگر صرفه اقتصادی نخواهد داشت و این منابع به‌جای خروج از کشور، در خدمت اقتصاد ملی قرار خواهند گرفت.
افزایش عدالت اجتماعی
تخصیص و توزیع منصفانه منابع کشور به‌صورت عادلانه بین افراد جامعه یکی از وظایف مهم حکومت است. با اجرای این طرح اقشار پرمصرف، مجبور می‌شوند بنزین مازاد خود را به قیمت واقعی خریداری کنند و از این جهت این طرح، یک قدم به عدالت نزدیک‌تر است.
چالش‌های پیش‌رو و راهکارهای پیشنهادی
اجرای این طرح با چالش‌هایی همراه خواهد بود که مدیریت آنها نیازمند برنامه‌ریزی دقیق است.
1- اثرات تورمی: افزایش قیمت بنزین آزاد ممکن است به افزایش قیمت کالاها و خدمات وابسته منجر شود. دولت باید با نظارت دقیق بر بازار و ارائه یارانه‌های هدفمند به اقشار آسیب‌پذیر، از اثرات تورمی جلوگیری کند.
2- مقاومت اجتماعی: یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها، مقاومت عمومی در برابر اصلاح قیمت بنزین است. برگزاری نظرسنجی‌های عمومی، اطلاع‌رسانی شفاف، و توضیح مزایای بلندمدت این طرح می‌تواند اعتماد عمومی را جلب کند. پیشنهاد طرح، برگزاری نظرسنجی پیامکی از مردم است؛ به این صورت که چند طرح مختلف توسط کارشناسان ارائه شود و مردم به آن رای دهند، طرحی که بیشترین رای را بیاورد در واقع خواست و رضایت اکثر مردم است.
3- تقاضا برای سایر سوخت‌ها: اصلاح قیمت بنزین ممکن است تقاضا برای سوخت‌های جایگزین را افزایش دهد. برای جلوگیری از انتقال فشار، اصلاح تدریجی قیمت دیگر سوخت‌ها مانند CNG یا گازوئیل نیز بهتر است در دستور کار قرار گیرد.
گامی به سوی توسعه پایدار
طرح اصلاح تدریجی قیمت بنزین، راهکاری واقع‌بینانه و عملی برای مدیریت بحران ناترازی سوخت در ایران است. این طرح با کاهش تدریجی فاصله قیمت داخلی و جهانی، سبب مزایای مختلف اقتصادی، زیست‌محیطی و اجتماعی گسترده‌ای شده و منابع مالی لازم برای توسعه زیرساخت‌ها را فراهم می‌کند.
اجرای صحیح و عادلانه این طرح، با مشارکت مردم و مدیریت هوشمندانه چالش‌ها، می‌تواند ایران را به یک الگوی موفق در مدیریت انرژی تبدیل کند. این طرح نه‌تنها بحران فعلی بنزین را حل می‌کند، بلکه فرصتی برای توسعه پایدار و بهبود کیفیت زندگی مردم فراهم خواهد کرد.
* پژوهشگر حوزه انرژی