بحران فرونشست

۵۰‌هزار میله یا چاه قنات و ۵۵۰ کیلومتر رشته قنات در تهران واقع شده است

احسان نیازمند- فرونشست زمین یکی از جدی‌ترین بحران‌های زیست‌محیطی و اجتماعی است که در سال‌های گذشته، به‌‫ویژه در شهر تهران و مناطق اطراف آن، بیش‫‌از‫پیش رخ‌نمایی کرده است.
تهران، شهری که بر روی تاریخی از قنات‌های گسترده بنا شده، امروز با پدیده‌ای روبه‌رو است که نتیجه مستقیم مدیریت ناکارآمد منابع آب، توسعه بی‌رویه و غیراصولی شهری و ساخت‌وسازهای غیرکارشناسانه است. این بحران نه‌تنها پیامدهای محیط‌زیستی بلکه خسارت‌های جبران‌ناپذیر اقتصادی، اجتماعی و انسانی به همراه دارد. تخریب قنات‌ها و ساخت‌وسازهای غیراصولی در پایتخت، شرایطی بحرانی ایجاد کرده که پیامدهای آن تا سال‌ها باقی خواهد ماند.
تهران، همانند بسیاری از شهرهای ایران، بر پایه سیستم کاریزها یا قنات‌ها شکل گرفته است. این قنات‌ها که زمانی شاهکاری از مهندسی سنتی ایرانیان برای تامین آب بودند، اکنون قربانی توسعه شهری شده‌اند. براساس آمار، بیش از ۵۰‌هزار میله یا چاه قنات و ۵۵۰ کیلومتر شبکه قنات در تهران وجود دارد. این ساختارهای زیرزمینی زمانی نقشی کلیدی در مدیریت پایدار منابع آب داشتند، اما امروز به دلیل فرصت‌طلبی و سودجویی سازندگان، عدم نگهداری، تخریب و بی‌توجهی به اصول مهندسی، به منبعی برای بروز بحران‌های جدی تبدیل شده‌اند.
بسیاری از این قنات‌ها در جنوب تهران، مناطقی مانند مناطق ۱۷، ۱۸ و ۱۹ و شهرهای اقماری، تحت ‌فشار توسعه بی‌رویه و ساخت‌وسازهای غیرعلمی قرار گرفته‌اند. این مناطق که حدود 2میلیون و ۳۰۰‌هزار نفر جمعیت دارند، به شدت در معرض خطر فرونشست قرار دارند.
خشک کردن قنات‌ها و آغاز فاجعه
کاریزها یا قنات‌ها بخش جدایی‌ناپذیر از تاریخ تمدن ایران هستند. این شبکه‌های زیرزمینی با هدایت آب از سفره‌های زیرزمینی به مناطق کم‌آب، نیاز جوامع را برای تامین آب آشامیدنی و کشاورزی برطرف می‌کردند. در تهران، قنات‌ها نقشی کلیدی در شکل‌گیری و توسعه شهر ایفا کردند. قنات‌های پرتعدادی که از شمال تهران به جنوب آن امتداد داشتند، علاوه بر تامین آب، به تعادل سطح آب زیرزمینی و جلوگیری از فرونشست زمین کمک می‌کردند. اما با گسترش شهرنشینی و رشد جمعیت، این میراث تاریخی قربانی توسعه نامتوازن شهری شد. قنات‌هایی که زمانی منبع حیات بودند، اکنون به مانعی برای ساخت‌وساز تبدیل شده‌اند.
یکی از مهم‌ترین عواملی که به بحران فرونشست دامن زده، خشک و مسدود کردن قنات‌ها پیش از آغاز پروژه‌های ساخت‌وساز است. بسیاری از سازندگان برای جلوگیری از مشکلات احتمالی و به‫‌دست آوردن زمین‌های بیشتر، نسبت به مسدود کردن قنات‌ها اقدام می‌کنند‫ بدون آنکه تاثیرات این اقدامات بر پایداری زمین و محیط‌زیست را بررسی کنند. این اقدامات به مرور زمان باعث ریزش تدریجی زمین، آب شستگی و فرونشست‌های ناگهانی می‌شود. ساخت‌وسازهایی که بدون توجه به وضعیت قنات‌ها انجام می‌شود، باعث شده است که این سازه‌های زیرزمینی تخریب یا مسدود شوند. بسیاری از سازندگان، پیش از آغاز پروژه‌های خود، قنات‌های موجود را خشک کرده یا مسیر آنها را مسدود می‌کنند. این اقدامات، هرچند در کوتاه‌مدت فضای بیشتری برای ساخت‌وساز فراهم می‌کند، اما در بلندمدت منجر به ناپایداری زمین و فرونشست‌های ناگهانی می‌شود.
بیشتر ساختمان‌هایی که بر روی قنات‌های خشک‌شده بنا می‌شوند، تنها چند سال پس از بهره‌برداری، با مشکلاتی مانند نشست زمین و تخریب روبه‌رو می‌شوند. این پدیده، علاوه بر خسارت‌های مالی، جان بسیاری از شهروندان را نیز تهدید می‌کند. اخبار و گزارش‌های زیادی از فرونشست زمین و تخریب ساختمان‌ها در مناطق مختلف تهران وجود دارد که نشان‌دهنده‌ عمق این بحران است.
پیامدهای فرونشست زمین
فرونشست زمین در تهران، نمادی از توسعه ناپایدار و مدیریت ناکارآمد شهری است. بی‌توجهی به میراث طبیعی و ساختارهای سنتی، مانند قنات‌ها و جایگزینی آنها با پروژه‌های ساختمانی غیرکارشناسی، تبعاتی دارد که تا سال‌ها گریبان‌گیر شهروندان خواهد بود. برای جلوگیری از فاجعه‌های بیشتر، نیاز به رویکردی جامع و هماهنگ بین سازمان‌های دولتی، نهادهای علمی و شهروندان احساس می‌شود. حفاظت از قنات‌ها و مدیریت درست منابع آب، نه‌تنها راه‌حلی برای بحران فرونشست، بلکه گامی به سوی توسعه پایدار است.
فرونشست زمین نه‌تنها به تخریب زیرساخت‌های شهری و ساختمان‌ها منجر می‌شود، بلکه پیامدهای زیست‌محیطی و اجتماعی گسترده‌ای نیز به دنبال دارد. ازجمله این پیامدها می‌توان به تخریب زیرساخت‌ها، آلودگی منابع آب زیرزمینی، خسارت‌های اقتصادی و از همه مهم‌تر تهدید جان شهروندان اشاره کرد.
خطوط انتقال آب، فاضلاب، گاز، برق و جاده‌ها از جمله زیرساخت‌هایی هستند که در اثر فرونشست آسیب می‌بینند. تخریب قنات‌ها و نشست زمین باعث آلودگی آب‌های زیرزمینی می‌شود که خود منبع مهمی برای تامین آب شهر است. هزینه‌های بازسازی زیرساخت‌ها، تخریب ساختمان‌ها و آسیب‌های جانبی، بار سنگینی بر اقتصاد شهری وارد می‌کند. همچنین حوادث ناشی از فرونشست زمین، مانند ریزش ساختمان‌ها، همواره جان شهروندان را تهدید می‌کند.
چرا ساخت‌وسازهای غیراصولی ادامه دارد؟
یکی از دلایل اصلی ادامه این وضعیت، نبود نظارت کافی بر پروژه‌های ساختمانی است. بسیاری از سازندگان، بدون بررسی دقیق وضعیت زمین و قنات‌های زیرین، اقدام به ساخت آپارتمان‌ها و برج‌های بلند می‌کنند. نبود قوانین سختگیرانه، عدم رعایت اصول مهندسی و فشار بازار مسکن برای تامین واحدهای مسکونی بیشتر، عواملی هستند که این بحران را تشدید کرده‌اند.
علاوه بر این، فقدان آگاهی عمومی و نبود سیاست‌های بازدارنده موثر، باعث شده تا خشک کردن قنات‌ها و تخریب آنها به یک رویه عادی و معمولی در ساخت‌وساز مسکن تبدیل شود.
راه‌حل‌ها و اقدامات ضروری
برای مقابله با این بحران، اقداماتی فوری و بلندمدت باید در دستور کار قرار گیرند. برنامه‌ریزی شهری باید بر پایه مطالعات ژئوتکنیک و ارزیابی خطرات فرونشست انجام شود. باید توجه داشت که به جای تخریب و مسدود کردن قنات‌ها، می‌توان به فکر احیای این سیستم‌های سنتی و استفاده از آنها به عنوان بخشی از مدیریت پایدار منابع آب بود. ارتقای سطح آگاهی سازندگان و شهروندان درباره‌ پیامدهای تخریب قنات‌ها و اهمیت حفظ این زیرساخت‌های زیرزمینی نیز ضروری است.
بدون شک اعمال قوانین سخت‌گیرانه برای ساخت‌وساز واحدهای مسکونی در مناطقی که روی قنات‌ها قرار دارند، می‌تواند خطر فرونشست را کاهش دهد. انجام تحقیقات دقیق و استفاده از فناوری‌های نوین برای پایش زمین و پیش‌بینی فرونشست، ابزاری موثر برای کاهش خطرات است.
سخن پایانی
فرونشست زمین در تهران و دیگر شهرهای ایران، نمادی از غفلت از میراث طبیعی و عدم برنامه‌ریزی صحیح شهری است. نابودی قنات‌ها، توسعه بی‌رویه و مدیریت ناکارآمد منابع آب، تهدیدی جدی برای آینده شهرها به شمار می‌رود. اگرچه این بحران اکنون نیز پیامدهای ویرانگری داشته، اما با اتخاذ رویکردهای جامع و هماهنگ، می‌توان از تشدید آن جلوگیری کرد. حفظ قنات‌ها و مدیریت پایدار منابع طبیعی، نه‌تنها راه‌حلی برای مقابله با فرونشست زمین، بلکه گامی به سوی توسعه پایدار و ایمن است.

مجوز شهرداری برای ساخت‌و‌ساز روی گسل ولنجک تهران
سهراب مشهودی مسوول شورای گروه شهرسازی جامعه مشاوران در گفت‫و‫گو با «جهان‌صنعت» گفت: قنات‌ها و گسل‌های پایتخت زمانی که طرح مکان‌یابی و ضوابط و مقررات ساخت بناهای بلندمرتبه تهران در دست تهیه بود، شناسایی شدند. جانمایی قنات‌ها و گسل‌ها روی نقشه صورت گرفت. بر این اساس، شهرداری‌ها اجازه نداشتند در آن نقاط خاص مجوز ساخت‌وساز مسکن صادر کنند.
او در ادامه افزود: شهرداری، پس از تصویب طرح مکان‌یابی و ضوابط و مقررات ساخت بناهای بلندمرتبه تهران با محدودیت‌های زیادی روبه‌رو شد. شهرداری از فردای ابلاغ طرح شروع به ایراد‌گیری کرد. از آنجا که نمی‌توانست از نقشه مکان‫یابی ایراد بگیرد، از ضوابط ایراد می‌گرفت.
مشهودی همچنین گفت: معاون وقت معماری و شهرسازی شهرداری، از این فرصت استفاده کرد و علاوه بر ضوابط، مکان‌یابی را نیز لغو کرد؛ اقدامی که خود یک خلاف بزرگ بود. چراکه مصوبه شورای‌عالی شهرسازی و معماری ایران را معاون شهرسازی شهرداری تهران نمی‌تواند لغو کند؛ خلافی که هیچ‌وقت به آن رسیدگی نشد و تاکنون نادیده گرفته شده است.
او اضافه کرد: به عنوان نمونه در یکی از موارد در انتهای آخرین خیابان و برِ خیابان ۲۶ ام در شمال ولنجک تهران، یک گسلِش وجود داشت. در حال حاضر تعداد زیادی ساختمان بلندمرتبه در آن مکان ساخته شده است. شهرداری به طور کلی نسبت به این موضوع بی‌توجهی می‌کند.
مشهودی گفت: بیشتر قنات‌های موجود در تهران خشک هستند ولی به‫هر‫حال بی‌توجهی مسوولان باعث می‌شود تا در آینده نه‌تنها نتوانند احیا شوند. بلکه یک نوع سستی را نیز زیرساختمان‌ها ایجاد کنند.
او در ادامه گفت: نقشه مکان‌یابی بناهای بلندمرتبه تهران که شامل گسل‌ها و قنات‌ها می‌شود‫ همچنان موجود است. آن نقشه باید دوباره احیا شود و مورد استفاده قرار گیرد؛ نقشه‌ای که لغو آن کاملا غیرقانونی بود.