بحران ناترازی در ایستگاه میراث

نادر نینوایی- در حوزه میراث فرهنگی یکی از اساسی‌ترین مسائل بحث مرمت صحیح و اصولی آثار تاریخی است. بسیاری از خانه‌ها، مساجد، آب انبارها و بافت‌های تاریخی کشور با آجر بنا شده‌اند و تامین آجر با کیفیت و متناسب با ساختار هر بنای تاریخی، یکی از مسائل اساسی در حوزه مرمت آثار به‌شمار می‌رود.
به بیان دیگر آجر سنتی، به‌عنوان اصلی‌ترین و پرکاربردترین مصالح در معماری تاریخی ایران، نقشی بی‌بدیل در مرمت و بازسازی بناهای تاریخی ایفا می‌کند.
در واقع استفاده از آجرهای سنتی در مرمت، با حفظ هویت و اصالت، بنا را احیا و بافت تاریخی را زنده نگه می‌دارد. این آجرها با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، مانند دوام، استحکام و سازگاری با معماری اصیل و سنتی، امکان بازسازی دقیق و همگون با ساختار اصلی بنا را فراهم می‌کنند.
آنطور که صاحب یکی از کارخانه‌های تولید آجرهای سنتی به «جهان‌صنعت» گفته اما چالشی ساده مانند تامین سوخت کوره، یکی از کارخانه‌های تخصصی تولید متریال مرمت ایران را از مدار تولید خارج کرده است.
به گفته مدیر کارخانه، با وجود پیگیری‌های مکرر از ارگان‌های مسوول، مشکل همچنان پابرجاست؛ مشکلی که آینده صنعت مرمت و بناهای تاریخی را با مخاطره مواجه می‌کند. افزون بر این، قطعی‌های برق و گاز هم فرآیند تولید آجرهای سنتی را کند کرده است.
چالش قطعی‌های مکرر برق و گاز
به گفته ابوالفضل حیدری، صاحب یکی از کارخانه‌های تولید آجرهای سنتی، در ماه‌های اخیر، قطعی‌های مکرر برق و پس از آن گاز، فرآیند تولید را با چالش‌های جدی مواجه کرده است. آنطور که وی می‌گوید: تولید آجر سنتی نیازمند دمای کوره‌ای پایدار و مشخص است، هرگونه تغییر در دما یا نوع سوخت می‌تواند منجر به تولید محصولی با کیفیت متفاوت شود. این کارخانه‌دار بر این نظر است که این نوسانات، برنامه‌ریزی تولید را مختل کرده و تامین به‌موقع مصالح مورد نیاز برای مرمت بناهای تاریخی را با مشکل روبه‌رو ساخته است. به گفته او، عدم دسترسی به مصالح باکیفیت، مرمتگران را ناگزیر به استفاده از مواد و مصالح درجه دو و سه می‌کند که این امر می‌تواند به اصالت و هویت فرهنگی بناهای تاریخی آسیب‌های جبران‌ناپذیری وارد کند. وی تاکید دارد که بناهایی که میراث گذشتگان ما هستند و باید با حفظ اصالت به نسل‌های آینده منتقل شوند، نباید به‌دلیل مشکلاتی نظیر کمبود چند مترمکعب گاز یا چند کیلووات برق در معرض خطر قرار گیرند.
حیدری خاطرنشان می‌کند: علاوه بر این، ادامه این روند ممکن است به بیکاری نیروهای متخصص در حوزه مرمت منجر شود زیرا بدون دسترسی به مصالح مناسب، امکان ادامه فعالیت‌های مرمتی وجود نخواهد داشت. با توجه به اهمیت حفظ میراث فرهنگی و تاریخی کشور، ضروری است که تدابیر فوری برای تامین پایدار انرژی واحدهای تولید آجر سنتی اتخاذ شود تا از بروز خسارات جبران‌ناپذیر به صنعت مرمت و اشتغال مرتبط جلوگیری شود.
اهمیت تامین مواد و انرژی در فرآیند تولید آجر سنتی
یکی از فعالان در خصوص اهمیت و ویژگی‌های خاصی که باید در تولید آجرهای سنتی به آن توجه شود، گفت: رنگ آجر سنتی، رنگ طبیعی است و در آنها از رنگدانه‌ها استفاده نمی‌شود و ترکیبات خاصی نیز برای متمایز کردن رنگ آجر مورد نیاز است تا آجر تولید شده به لحاظ رنگ و شکل، شبیه آن چیزی باشد که در دوران تاریخی استفاده شده است. وی در توضیح اهمیت تامین مواد و انرژی در فرآیند تولید آجر سنتی گفت: بحث گاز و نفت کوره در فرآیند ساخت آجر سنتی مورد نیاز است. در ماه گذشته(به‌سبب قطعی گاز) خشت‌های خامی که برای پروژه‌ای آماده کرده بودیم، بیات شده است و باید دور ریز شود. به گفته او، از سوی دیگر کارکنان فعال در کارخانه هم باید حقوق دریافت کنند و بعید نیست که تحت تاثیر قطعی‌ها، تعدیل نیرو شکل بگیرد. با این شرایط تامین آجر سنتی مورد نیاز برای سال آتی با چالش مواجه می‌شود و بیم آن می‌رود که شرایط به سوی پایین آمدن کیفیت آجرهای سنتی پیش برود.
این فعال حوزه تولید آجر سنتی تاکید دارد که قطع گاز باعث پایین آمدن دمای کوره و بیات شدن خشت‌ها می‌شود و از سوی دیگر قطعی چند ساعته موجب می‌شود که پس از وصل شدن دوباره گاز، رساندن دمای کوره به درجه موردنظر بسیار زمانبر شود. وی معتقد است که نتیجه این وضعیت در بلندمدت تعطیلی کارخانه‌ها و کارگاه‌های کوچک تولید آجرهای سنتی است چراکه امکان تامین هزینه‌ها و پرداخت حقوق را نداشته و با خطر ورشکستگی مواجه می‌شوند. او بر این نظر است که با توجه به اهمیت تولید آجر سنتی در جریان مرمت آثار تاریخی و نیز با نظر به زمانبر بودن گرم شدن کوره، لازم است که برنامه زمانی مشخصی اعلام شده و به صورت شفاف اعلام کنند که برای دو ماه گاز و برق را قطع نکرده و بعد در مقابل مثلا برای یک ماه قطعی اعمال شود. در زمینه تامین نفت کوره از بازار داخل یا کشورهای دیگر نیز انتظار می‌رود که همکاری بیشتری صورت گیرد و دولت شرایط لازم را برای تخصیص این سوخت حیاتی برای تولید آجر سنتی فراهم آورد.
گفتنی است، بناهایی مانند بازار تهران، مسجد جامع یزد، گنبد سلطانیه زنجان، سی‌وسه‌پل و پل خواجو در اصفهان، گنبد قابوس، برج طغرل، مسجد شیخ لطف‌الله، کاروانسرای‌های متعدد از ‌جمله کاروانسرای شاه‌عباسی کرج، شاهرود و میان‌ دشت، سازه‌ جاودان چغازنبیل، برج مهماندوست دامغان، گنبد سرخ مراغه، گنبد سلطانیه، بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مسجد جامع ورامین، کاخ موزه نیاوران، مدرسه دارالفنون و صدها اثر معماری دیگر که تعداد قابل‌توجهی از آنها در یونسکو ثبت شده فقط نمونه‌هایی از آثار تاریخی ایران هستند که ساخت آنها با آجر سنتی صورت گرفته است.