بختک شوم خشکسالی سه ساله شد

گروه انرژی- به‌زودی خشکسالی سنگینی که سه سال است برفلات ایران حاکم شده، وارد چهارمین سال خود می‌شود. این در حالی است که اقدامات انجام‌شده برای کاهش تبعات این خشکسالی‌ها بسیار اندک بوده است.
کارشناسان می‌گویند، وزارت نیرو طرح‌های متنوعی که برای کاهش زیان‌های ناشی از خشکسالی پیشنهاد شده است، را جدی نمی‌گیرد و همچنان سیاست‌های گذشته که به هدررفت آب بیشتر منجر شده، ادامه دارد.
گزارش‌های رسمی منتشر‌شده از منابع رسمی نشان از تداوم خشکسالی در سال آبی که به‌تازگی پشت‌سر گذاشته شده، دارد. سه سال‌ آبی گذشته (ابتدای مهر ۱۳۹۹ تا آخر شهریور ۱۴۰۰، ابتدای مهر ۱۴۰۰ تا انتهای شهریور ۱۴۰۱ و ابتدای مهر ۱۴۰۱ تا انتهای شهریور ۱۴۰۲) در حالی پشت سر گذاشته شد که میزان بارش‌ها در آن سال‌ها با کاهش‌ روبه‌رو شد و این مساله اثرات خود را بر منابع آبی کشورمان باقی گذاشت.
بنابر گزارش اخیر موسسه جهانی منابع (WRI)، کشورمان در رتبه چهاردهم جهان در زمینه بروز تنش آبی و جزو ۲۵ کشور با تنش بسیار بالای آبی قرار دارد.
گرچه امسال پیش‌بینی‌شده بارش‌های ال‌نینو ایران را تحت‌تاثیر قرار دهد، اما روند خشکسالی‌های سه‌ساله این موضوع را با اما‌و‌اگر روبه‌رو کرده است.فیروز قاسم‌زاده سخنگوی صنعت آب کشورمان گفته است: سال آبی ۱۴۰۲-۱۴۰۱ به‌عنوان سومین سال خشک متوالی با آثار ملموس خشکسالی هیدرولوژیکی در ایران به پایان رسید.
به گفته وی، در طول سه سال گذشته، کاهش به ترتیب ۳۷، ۱۸ و ۱۵ درصدی بارش نسبت به شرایط نرمال براساس شبکه ایستگاهی مبنای وزارت نیرو، باعث حاکم شدن خشکسالی هیدرولوژیکی و کاهش مضاعف دبی پایه رودخانه‌ها و ورودی به مخازن سطحی و منابع آب زیرزمینی شد و همین امر محدودیت‌های جدی در تامین آب نسبت به سال‌های نرمال به بار آورد.
سخنگوی صنعت آب می‌گوید: نبود توازن زمانی و مکانی بارش‌ها نسبت به شرایط نرمال باعث تشدید این محدودیت شد و در بعضی موارد استفاده از آب‌های بهنگام را ناممکن کرد. از سوی دیگر، کاهش ذخایر مخازن سدها یا ناهمگن بودن وضعیت ذخیره در مخازن در مناطق مختلف کشور باعث تشدید تنش‌های آبی در برخی مناطق نسبت به مناطق دیگر شد. به طور مثال، شرق کشور در سال آبی گذشته با کاهش جدی بارش روبه‌رو شد و ورودی برخی سدها از جمله سد «دوستی» به صفر رسید. این در حالی است که وضعیت مخازن سدهای جنوب غرب کشور به دلیل فعالیت مناسب سامانه سودانی در طول سال آبی گذشته در شرایط مطلوبی بوده و سدهای استان خوزستان در وضعیت بهتری نسبت به سال‌های گذشته قرار گرفتند.
آن‌طور که مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور در ادامه گزارش می‌دهد، بررسی‌های وضعیت بارش در سطح حوضه‌های آبریز اصلی کشور نشانگر این است که بارش در حوضه آبریز خلیج‌فارس و دریای عمان با کاهش پنج‌درصدی، دریای خزر با کاهش ۹ درصدی، دریاچه ارومیه با کاهش ۱۱ درصدی، فلات مرکزی با کاهش ۲۴ درصدی، مرزی شرق با کاهش ۳۸ درصدی و «قره قوم» با کاهش ۵۶ درصدی نسبت به شرایط نرمال مواجه بوده است.
آب را شیرین کنید
کارشناسان بر این باورند که بهترین و سهل‌ترین راهکار برای مقابله با ادامه خشکسالی‌ها استفاده از تجارت کشورهای دیگر به خصوص کشورهای حاشیه خلیج‌فارس است. بنا به گفته عباسقلی جهانی، عضو سابق شورای جهانی آب، علاج مشکل آب تجدیدنظر در تخصیص‌هاست، ما می‌توانیم از طریق بازتخصیص آب هم کمبود آب شرب را جبران کنیم و هم مقداری از منابعی که از این طریق به دست می‌آید صرف محیط‌زیست و آب‌های زیرزمینی کنیم، به شرط اینکه اراده سیاسی و نهادسازی وجود داشته باشد و تامین نیاز و ظرفیت‌سازی در این زمینه انجام شود.
او در این رابطه به ایلنا گفته است: انتقال حوضه به حوضه و مساله استفاده از آب دریا یا شیرین‌سازی موضوعی است که برای تامین آب در دستور کار قرار گرفته است، اکنون بخش مهمی از جمعیت دنیا کنار سواحل زندگی می‌کنند و در مناطق غیرساحلی نیز چنانچه منبع شیرین آب وجود نداشته باشد استفاده معقول از آب دریا نه برای مسیرهای بالا بلکه تا شعاع ۲۰ تا ۳۰ کیلومتر غیرمنطقی نیست و استراتژی توصیه شده است.
وی افزود: اگر کانون‌های جمعیتی را به جای کلانشهرها باتوجه به کم‌آبی و موضوع اشتغال با ایجاد امکانات به سمت سواحل سوق دهیم، اقدام بجایی است، مثلا سواحل مکران در دریای عمان یکی از بکرترین مناطق برای ایجاد کانون جذب جمعیت و توسعه صنایع و همچنین مسائل تجارت دریایی است، در برنامه‌های آمایش سرزمین هم به این مساله اشاره شده که بهتر است کانون‌های جمعیتی را به سمت این مناطق ببریم و با احداث صنایع و اشتغال و گردشگری تمرکز جمعیت داشته باشیم.
این کارشناس حوزه آب تاکید کرد: اصل موضوع شیرین کردن آب شور تا اندازه‌ای منطقی است ولی اینکه طرح‌های افسانه‌ای با هزینه‌های تمام شده ۳ تا ۴ دلار برای هر مترمکعب اجرا کنیم درست نیست، اکنون برداشت آب از مقیاس وسیع ۵ تا ۶ میلیارد مترمکعب هدف‌گذاری شده، اما اگر چاره‌اندیشی نشود به محیط‌زیست لطمات جبران‌ناپذیری وارد می‌کند، در هر حال بنده موافق انتقال آب در مسیرهای طولانی نیستم، اما شیرین کردن برای محدوده خاصی از سواحل برای ایجاد کانون‌های جمعیتی و توسعه صنایع را بلامانع می‌دانم، مشروط بر اینکه منبع جایگزین دیگری نداشته باشیم.
انتقال آب، طرحی برای همه فصول
انتقال آب یکی از طرح‌های پیشنهادی کارشناسان است. دولت قبل از فاز نخست این طرح را برای کمک به صنایع آب‌بر استان‌های یزد و کرمان اجرایی کرد، با این حال فازهای بعدی آن روی زمین مانده‌اند.علاوه بر انتقال آب از دریای عمان، برخی کارشناسان انتقال آب از خزر به فلات مرکزی را هم مفید ارزیابی می‌کنند. با این حال کاهش سطح دریای خزر در سال‌های اخیر باعث شده که این پیشنهاد مورد تردید باشد.
جهانی در این رابطه می‌گوید: این طرح فعلا غیرعملیاتی است، اما هنوز ایده آن به فراموشی سپرده نشده، عده‌ای همچنان به دنبال احداث آب‌شیرین‌کن و جابه‌جایی تخصیص آب هستند، یعنی آب آب‌شیرین‌کن‌ها را استفاده کنند و آبی را که جاری می‌شود به حوضه آبریز مرکزی بازگردانند، در هر حال با توجه به مباحثی که در این حوزه مطرح شده فعلا پروژه منتفی است، مثلا چند سال پیش کلنگ انتقال آب از خزر به سمنان بر زمین زده شد، اما اجرایی نشده ولی اصل قضیه فراموش نشده است.
او بر این باور است که شیرین کردن آب‌های شور و انتقال آنها به عنوان یک استراتژی در برنامه‌های توسعه کشور وجود دارد، هم در برنامه هفتم و هم در اظهارات مسوولان طرح‌ها منتفی نشده، البته طرح انتقال از دریای عمان در حال اجراست.
به گفته این کارشناس آب، برای استان‌های کم‌آب و کویری مهم‌ترین اقدام و استراتژی بازتخصیص آب است. اگر مجموعه طرح‌هایی که هدف‌گذاری شده را برای انتقال ۵ میلیارد مترمکعب آب در نظر بگیریم در مقایسه با آب تجدیدشونده کشور که ۹۰ تا ۱۰۰ میلیارد مترمکعب است، رقم بسیار ناچیزی است، حال آنکه در مقیاس ملی می‌توانیم این ۵ میلیارد مترمکعب را از منابع موجود و از طریق مدیریت مصرف و تقاضا و جابه‌جایی تخصیص آب فراهم کنیم، اگر روی بازتخصیص آب کار کنیم، بهره‌وری را افزایش دهیم و مصرف را کنترل کنیم نیازی به انتقال آب از دریا نداریم، اما به هر حال این مسیر آسان نیست و نیازمند تجهیز و حمایت سرمایه‌های اجتماعی و جلب اعتماد جامعه است، کمااینکه دولت در برنامه هفتم به این نتیجه رسیده که حدود ۱۸ میلیارد مترمکعب از مصارف موجود کاهش داده شود.
عضو سابق شورای جهانی آب تاکید کرد: علاج مشکل آب تجدیدنظر در تخصیص‌ها است. می‌توانیم از طریق بازتخصیص آب هم کمبود آب شرب را جبران کرده و هم مقداری از منابعی که از این طریق به دست می‌آیند را صرف محیط‌زیست و آب‌های زیرزمینی کنیم، به شرط اینکه اراده سیاسی و نهادسازی وجود داشته باشد و تامین نیاز و ظرفیت‌سازی در این زمینه انجام شود، این کار می‌تواند عملیاتی شود، البته باید در نظر داشت مسائلی که اکنون در حوزه آب با آن دست و پنجه نرم می‌کنیم در فرآیند زمانی اتفاق افتاده، بنابراین برای حل آن نمی‌توانیم یک‌شبه مسائل را دگرگون کنیم و نیازمند دوران گذار هستیم.
پیشنهاد کردیم این دوران گذار برنامه هفتم و هشتم باشد که پلتفرم‌ها و زیرساخت‌های لازم فراهم شود و در طول برنامه بتوانیم این کار را عملیاتی کنیم، نه اینکه همه مسائل در این دوران اجرایی شود بلکه ابتدا باید تغییر جهت و فکر و اندیشه و متناسب با آن فراهم ظرفیت‌های مالی و تکنولوژی و تامین نیروی انسانی ایجاد شود.