بررسی عملکرد سرمایه‌گذاری‌های صندوق بازنشستگی کشوری

بررسی عملکرد سرمایه‌گذاری صندوق‌های بازنشستگی کشوری از گزارش‌های منتشرشده مرکز پژوهش‌های مجلس در راستای تحلیل و تبیین شعار سال با عنوان سرمایه‌گذاری در تولید است.
به گزارش روابط عمومی مرکز پژوهش‌های مجلس، شعار امسال سرمایه‌گذاری در تولید نامگذاری شده است؛ امری که به‌مثابه موتور محرکه اقتصاد کشور عمل می‌کند.
مرکز پژوهش‌های مجلس گزارش‌های مختلفی در این زمینه منتشر کرده است. گزارش «بررسی عملکرد سرمایه‌گذای‌های صندوق‌های بازنشستگی کشوری» در همین راستا توسط دفتر مطالعات بخش‌عمومی این مرکز منتشر شده که به ارزیابی موفقیت یا عدم موفقیت این صندوق در سرمایه‌گذاری تولیدی پرداخته است.
این گزارش تصریح می‌کند که امروزه صندوق‌های بازنشستگی، نقشی اساسی در پوشش ریسک سالمندی و ناتوانی افراد جامعه دارند.
در ادامه این گزارش بیان شده که این صندوق‌ها با دریافت حق بیمه از مشترکان خود در دوره اشتغال، پاسخگوی بخشی از نیازهای آنها در دوره سالخوردگی هستند. اگرچه منبع اصلی درآمد صندوق‌های بازنشستگی در ایران و بسیاری از کشورهای دنیا (که با سیستم تعادل منابع- مصارف و تعریف مزایای معین کار می‌کنند) حق بیمه دریافتی از شاغلان است، با ‌این ‌حال همواره بخشی از منابع، سود حاصل از سرمایه‌گذاری‌ها بوده است. با حرکت به‌سمت سالمندی جمعیت و کاهش منابع حاصل از دریافت حق بیمه، انتظار این است که بخش سرمایه‌گذاری‌ها بیش‌از‌پیش هزینه‌های صندوق را تامین کند تا نیاز کمتری به استفاده از منابع عمومی وجود داشته‌ باشد.
در این گزارش صندوق بازنشستگی کشوری یکی از مهم‌ترین صندوق‌های بازنشستگی در ایران توصیف شده که عموما کارمندان دولت در آن بیمه‌پردازی می‌کنند.
با توجه به پدیده سالمندی جمعیت و روند افزایشی تعداد بازنشستگان در ایران، گزارش حاضر برای بررسی ابعاد این موضوع، به واکاوی وضعیت سرمایه‌گذاری‌های صندوق بازنشستگی کشوری اقدام کرده و با تبیین تاریخچه ایجاد صندوق و سرمایه‌گذاری‌های آن، همچنین ارائه شرکت‌های زیرمجموعه،‌ درصد سهامداری‌ها و سایر اطلاعات مالی مرتبط، تلاش دارد دلایل سهم اندک سود سرمایه‌گذاری‌ها را در پوشش مصارف صندوق، مورد ارزیابی قرار داده و در نهایت راهکارهایی برای برون‌رفت از وضعیت فعلی ارائه کند.
در این گزارش ذکر شده که بررسی تاریخچه صندوق نشان می‌دهد عدم توجه به محاسبات بیمه‌ای در اداره صندوق و عدم پرداخت کامل حق بیمه کارمند و سهم دولت به صندوق، ازجمله مهم‌ترین چالش‌های صندوق بوده است.
در بیان تاریخچه ورود صندوق به حوزه سرمایه‌گذاری هم آمده که صندوق بازنشستگی از سال۱۳۶۷ به سرمایه‌گذاری اقدام کرده و در این راستا شرکت سرمایه‌گذاری صندوق بازنشستگی را ایجاد و در آن قالب، سرمایه‌های خود را نگهداری کرده‌ است. گفتنی است اصلی‌ترین عامل شکل‌گیری مجموعه‌های اقتصادی در صندوق، واگذاری شرکت‌های دولتی در قالب رد دیون دولت به صندوق بازنشستگی بوده است.
در ادامه گزارش به توصیف وضعیت صندوق از منظر بیمه‌گذاران و دریافت‌کنندگان مستمری پرداخته شده که براساس این گزارش صندوق در پایان آذرماه سال۱۴۰۲، دارای 827744 نفر شاغل بیمه‌پرداز، 1712091 نفر بازنشسته و وظیفه‌بگیر بوده و میانگین مدت بیمه‌پردازی در صندوق ۲۸سال و میانگین مدت پرداخت مستمری ۲۹سال است. نسبت پشتیبانی صندوق در انتهای پاییز سال۱۴۰۲ به عدد ۰/‏۴۸ رسیده و نرخ جایگزینی در سطح ۹۳‌درصد قرار دارد.
در این گزارش به وابستگی صندوق به بودجه عمومی هم تاکید شده و آمده که بررسی‌ها نشان‌ می‌دهد از سال۱۳۹۶ تا سال۱۴۰۰ همواره بیش از ۶۰‌درصد منابع صندوق، از محل منابع عمومی بودجه (براساس ماده (۱۰۰) قانون مدیریت خدمات کشوری) تامین شده‌ است.
در جمع‌بندی این بخش ذکر شده که در سال۱۳۹۹، تنها ۹‌درصد از کل منابع درآمدی صندوق با سود حاصل از سرمایه‌گذاری تامین شده‌ است که این رقم در بازه مشابه در سال۱۴۰۰، به ۱۲‌درصد رسیده است.
به ‌عبارت ‌دیگر با احتساب حق ‌بیمه‌های شاغلان، فقط حدود ۲۷ تا ۲۸‌درصد از حقوق بازنشستگان از منابع داخلی صندوق تامین می‌شود. در حال حاضر، پنج هلدینگ تخصصی شامل ۱۸۹ بنگاه اقتصادی ذیل صندوق بازنشستگی کشوری در حال فعالیت بوده که از این تعداد ۱۳۷شرکت کنترلی، ۲۴ شرکت مدیریتی و ۸ شرکت در وضعیت غیرمدیریتی هستند.
در این گزارش با بیان اینکه در سال‌های اخیر شرکت‌های بورسی زیرمجموعه صندوق به‌طور متوسط بیش از ۷۰‌درصد سود نقدی را به خود اختصاص داده‌اند و شرکت‌های غیربورسی با سهم کمتر، بخش عمده‌ای از زمان مدیران مجموعه را به خود اختصاص می‌دهند، توضیح داده شده که مقایسه نسبت‌های مالی در گزارش حاضر نشانگر عملکرد نسبتا مناسب شرکت سرمایه‌گذاری صندوق بازنشستگی کشوری در برابر سایر شرکت‌های منتخب است. البته با توجه به بورسی بودن این شرکت و تشکیل حدود ۸۸‌درصد ارزش این شرکت از سهام شرکت پتروشیمی جم، این عملکرد دور از انتظار نبوده است.
در این گزارش بیان شده که با این وجود مقایسه «میزان بازدهی» و «نسبت درآمد به هزینه» در سه شرکت همسان آریاساسول، پتروشیمی جم و پتروشیمی مارون، نشان می‌دهد در سال‌های۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ دو شرکت آریاساسول و مارون، عملکرد بهتری نسبت به شرکت جم داشته‌اند. در شرکت آتیه صبا، انتقال بخش مهمی از سهام سایر زیرمجموعه‌های صندوق به این شرکت، وضعیت بازدهی آن را بهبود داده است.
در توضیح دیگر یافته این گزارش آمده که با توجه به اینکه شرکت‌های فعال در حوزه پایین‌دستی نفت ازجمله شرکت پتروشیمی جم و …، از جمله صنایع سرمایه‌بر هستند و از‌سوی‌دیگر با توجه به افزایش سود فروش به‌دلیل افزایش نرخ ارز، وضعیت شاخص‌های «سود خالص سرانه» و «نسبت درآمدها به هزینه‌ها» در این شرکت در سال‌های اخیر در مقایسه با سایرین بالاتر بوده است. این در حالی است که همین شرکت در شاخص‌های بازدهی ROA و ROE وضعیت مناسبی ندارد.
در بخش دیگری از گزارش مرکز پژوهش‌ها بیان شده که با توجه به مجموع دارایی‌های فعلی صندوق و میزان مصارف سالیانه آن، با فرض امکان فروش همه دارایی‌ها، صندوق می‌تواند مصارف یک‌سال‌و‌نیم خود را پوشش دهد، از این ‌رو ساماندهی دارایی‌ها در جهت افزایش سودآوری، نمی‌تواند راه‌حل اصلی صندوق به‌منظور خروج از بحران باشد. به‌عبارت‌دیگر اگرچه با توجه به ساختار صندوق‌های بازنشستگی، بازدهی‌های حاصل از سرمایه‌گذاری نقش مهمی در تعیین سرنوشت یک صندوق دارد، ولی در مورد صندوق بازنشستگی کشوری در حال حاضر، تنها حدود ۱۲‌درصد از مخارج صندوق از محل بازدهی‌های حاصل از سرمایه‌گذاری تامین می‌شود و گزارش اکچوئری صندوق در پایان سال۱۳۹۹ نیز نشان‌ می‌دهد در بلندمدت، این دارایی‌ها اثر کمی در پوشش تعهدات خواهند داشت.
در جمع‌بندی بخش یافته‌ها به عواملی که باعث عدم وضع مطلوب سرمایه‌گذاری در تولید توسط صندوق بازنشستگی کشوری شده اشاره شده است. در این بخش توضیح داده شده که عوامل متعددی در شکل‌گیری وضعیت فعلی سرمایه‌گذاری‌های صندوق اثرگذار بوده‌اند که بی‌ثباتی اقتصاد کلان، روش تسویه مطالبات صندوق ازسوی دولت، پیگیری سیاست‌های حمایتی از طریق تعیین ماموریت برای صندوق، چالش حقوق مدیران، مداخلات سیاسی در امور مربوط به سرمایه‌گذاری‌ها و انتصابات ازجمله مهم‌ترین آنهاست.
براساس این گزارش مهم‌ترین سیاست پیشنهادی خروج از بنگاه‌داری و حرکت به‌سمت سهامداری است برای صندوق بازنشستگی است. با ‌این‌حال لازم است این سیاست به گو‌نه‌ای پیگیری شود تا بتوان بنگاه‌های پربازده را همچنان در میان صندوق‌ها و سایر بازیگران بزرگ اقتصاد به صورت غیرکنترلی حفظ کرد.