بمب ساعتی صندوق‌ها در بورس

«جهان‌صنعت»‌- بنیامین نجفی- نقش صندوق‌های سرمایه‌گذاری در بازار سرمایه چیست؟ آیا آنطور که برخی کارشناسان به نقش آنها پرداخته‌اند این صندوق‌ها عامل نوسانات و عقبگردهای بازار هستند یا برعکس زمینه رشد و توسعه عمق بازار سرمایه را فراهم کرده‌اند؟ تفاوت این صندوق‌ها در ایران با کشورهای توسعه‌یافته در کجاست؟ در دنیا صندوق سرمایه‌گذاری ابزار مناسبی برای سرمایه‌گذاران خرد است. اینکه فرهنگ سرمایه‌گذاری غیرمستقیم به سرمایه‌گذاران توضیح داده شود اتفاق مثبتی است. از این نیاز است که می‌توان به این عرصه نگاه کلان داشت. در حال حاضر نگاه مردم و دولت به سرمایه‌گذاری بیشتر سنتی است و عموم افراد نگاه خیلی مثبتی به بازار سهام به عنوان یک سرمایه‌گذاری بلندمدت ندارند. این در حالی است که در دوره‌های زمانی مختلف بازار سهام بازده بهتر و قابل‌رقابتی نسبت به سایر بازارها داشته است، اما چه اتفاقی افتاده که در ایران برخی صندوق‌های سرمایه‌گذاری با تعبیر بمب ساعتی یاد می‌کنند؟‌ به‌طور کلی در تمام اقتصادهای پیشرفته دنیا بازار سرمایه به عنوان یک بازار مولد از استقبال زیادی برخوردار بوده و عمق به نسبت بیشتری از بازار سرمایه ایران دارد. بخش زیادی از مردم با استفاده از ابزارهای غیرمستقیم سرمایه‌گذاری به بورس وارد می‌شوند. صندوق‌های سرمایه‌گذاری و شرکت‌های سبدگردانی در دنیا به عنوان ابزاری برای حضور افراد در بورس شناخته شده‌اند؛ ابزاری که در ایران طی سال‌های اخیر توسعه پیدا کرده اما به‌زعم کارشناسان از کارآمدی کافی برخوردار نیست. در روزهای اخیر متولیان بازار سرمایه از صندوق‌های تکمیلی بازنشستگی به عنوان یک ابزار جدید رونمایی کردند و برخی کارشناسان و تحلیلگران نیز از آن استقبال کردند. پس از آن برخی کارشناسان موافق عنوان کردند که در صورتی که فرآیند صندوق‌های بازنشستگی تکمیلی، براساس اصول و قوانین مناسبی حرکت کند، می‌تواند ابزار مناسبی برای سرمایه‌گذاری بلند‌مدت اشخاص شاغل باشد. اما در مقابل دیدگاه موافق برخی دیگر نسبت به توسعه صندوق‌های سرمایه‌گذاری در بازار کم‌عمق ایران خوش‌بین نیستند و معتقدند که مقایسه ایران با سایر کشورهایی که به سمت توسعه این صندوق‌ها رفته‌اند، چندان منطقی نیست و در میان‌مدت و بلند‌مدت باعث آسیب و ضرر سرمایه‌گذاران می‌شود.
توسعه صندوق‌ها به ضرر سرمایه‌گذاران
مریم محبی کارشناس ارشد بازار سرمایه یکی از این صاحب‌نظران است. این کارشناس ارشد بازار سرمایه در گفت‌و‌گو با «جهان‌صنعت» در ارتباط با موضوع توسعه صندوق‌ها در بورس اظهار کرد: در حال حاضر نقش صندوق‌ها در بازار سرمایه نقش مثبتی ارزیابی نمی‌شود. در حال حاضر رقمی حدود ۲۰۰ صندوق داریم و از طرف دیگر حدود ۸۰۰ نماد در بازار وجود دارد. او ادامه داد: بازار بورس یک بازاری است که براساس توازن و تناسب باید بزرگ یا کوچک شود. زمانی که صندوق‌ها را داریم و اینها حجم بالایی از پول را در اختیار دارند و می‌توانند در بازاری که به دلیل عدم‌اعتماد سرمایه‌گذار حجمش در حال کوچک‌تر شدن است یا میزان ورودی پولش کم شده است بزرگترشدن دارایی اینها می‌تواند به آنها قدرت نفوذ بیشتری دهد. «محبی» تصریح کرد: از آنجایی که ماهیتا نه‌تنها صندوق‌ها بلکه تمام بنگاه‌ها و نهادهای مالی به دنبال منافع خودشان هستند و منافع این صندوق‌ها از محل کسب سود در بازار تامین می‌شود، بعضا این کسب سود می‌تواند به روش‌های مختلف به زیان سهامداران تمام شود، اما بزرگ شدن این صندوق‌ها در بازار کم‌عمق و کم‌حجم و بازاری که شاهد خروج پول است، چندان به نفع بازار ارزیابی نمی‌شود. این کارشناس ارشد بازار سرمایه درباره مقایسه ایران با سایر صندوق‌های سرمایه‌گذاری در کشورهای توسعه‌یافته گفت: بیشتر کشورهای دنیا این صندوق‌ها را دارند. صندوق‌هایی به نام «میچوال» را داریم که نقش بسیار بزرگی در اقتصادهای کشورهای مختلف دنیا دارند. منتها تفاوت ما با آنها این است که ما از نظر عملکردی به لحاظ اقتصاد حاکمیتی در بازار بورس در محدودیت قرار داریم. «محبی» ادامه داد: اما در بازارهای کشورهای پیشرفته این صندوق‌ها در یک فضای آزادتری اقدام به همکاری می‌کنند. بنابراین فضای فعالیت‌ها با هم متفاوت است. از این جهت نمی‌توانیم این دو را با هم مقایسه کنیم. به عنوان مثال باید گفت چون در آمریکا تعداد صندوق‌ها زیاد است و عملکردشان خوب است پس ما هم می‌توانیم صندوق‌ها را اضافه کنیم تا به بازار کمک کنند. ما یک اقتصاد دولتی داریم که به صورت دستوری از فضای بیرون تاثیر می‌گیرد و در این فضا و شرایط عملکرد آزاد صندوق‌ها می‌تواند به بازار سرمایه ما آسیب بزند.
استدلال‌های دیگر برای ناکارآمدی
برخی کارشناسان دیگر معتقدند که ناکارآمد بودن این ابزارها لزوما ارتباطی با نحوه عملکردشان ندارد، بلکه در یک نگاه به عملکرد این صندوق‌ها و همچنین عملکرد شرکت‌های سبدگردانی مرتبط است. آنچه به عقیده تحلیلگران باعث شده ابزارهای سرمایه‌گذاری غیرمستقیم در بورس آنطور که باید کارآمد نباشند، مساله ریسک‌هایی است که قانونگذار به تولید، صنعت و همچنین بورس به عنوان آینه تمام‌نمایی از حضور شرکت‌های تولیدی، صنعتی، واردکننده و همچنین صادرکننده تحمیل می‌کند. به‌طور کلی در اقتصادهایی که دولت حامی تولید و صنعت نیست، متغیرهای سیاسی و اقتصادی ثبات‌پذیر نیست و اقتصاد نوسانات زیادی را تجربه می‌کند و در نهایت بازار سرمایه عمق چندانی پیدا نمی‌کند.