بیستمین حراج تهران از نگاه آمار و نمودارها

نگاهی به هفت دوره حراج هنر مدرن و معاصر ایران در حراج‌خانه‌ تهران، نشان می‌دهد که دوره بیستم در قیاس با دوره قبلی مشابه خود، یعنی حراج هفدهم، با وجود نمایش تعداد آثار بیشتر، حجم فروش کمتری داشته است؛ این کاهش فروش را می‌توان به غایب ‌بودن آثار هنرمندان پرفروشی چون سهراب سپهری نسبت داد.
حراج تهران کار خود را با فروش آثار هنر مدرن و معاصر ایران آغاز کرد و این روند را تا چهار دوره متوالی ادامه داد (1394-1391). بیستمین دوره از حراج تهران به آثار هنر مدرن و معاصر ایران اختصاص داشت که 15تیر 1403 برگزار شد که پلتفرم آرتچارت نگاهی تحلیلی به این دوره داشته و با انتشار نمودارهای متعدد از زاویه‌های مختلف به بررسی این دوره حراج پرداخته است. در این دوره 115‌اثر از 111‌هنرمند به مزایده گذاشته شد؛ 107اثر فروخته شد و مجموع فروش بیش از 190میلیارد تومان معادل 2/3‌میلیون دلار را به ‌دست آورد. 79درصد از آثار ارائه‌شده در این دوره از حراج تهران در دسته نقاشی (نقاشی+ نقاشی‌خط) و 11درصد از آثار در دسته حجم و مجسمه قرار می‌گرفت، همچنین در هفتمین دوره از مزایده هنر مدرن و معاصرِ حراج تهران، هنرمندان مرد سهم حضور 82درصد و هنرمندان زن سهم 18درصد داشتند.
عنوان گران‌ترین اثر این مزایده به اثر پایان یک دوران (از مجموعه خاطرات انهدام) (1394) آیدین آغداشلو تعلق گرفت. این اثر با احتساب 10درصد کمیسیون حراج با مبلغ 3/12‌میلیارد تومان معادل 205‌هزار دلار فروخته شد. با عرضه اثر آغداشلو در این دوره از حراج مدرن و معاصر رکورد دیگری به نام این هنرمند ثبت شد، به ‌عبارتی این دومین بار است که اثری از آغداشلو گران‌ترین اثر حراج تهران شناخته می‌شود.
تابلوی فرهاد مشیری با عنوان شماره‌های سیاه روی سفید (1381) که در ششمین حراج تهران نیز حضور داشت، با قیمت نهایی 11‌میلیارد و 220میلیون تومان، دومین اثر گران این مزایده شد. بعد از این دو اثر، خط‌نگاری محمد احصایی به قیمت 11میلیارد تومان فروش رفت تا سومین اثر گران مزایده لقب گیرد.
در کنار اثر فرهاد مشیری، آثار محمد احصایی، وای. زی. کامی، پویا آریان‌پور، رضا لواسانی، شهریار احمدی، خسرو حسن‌زاده، طلیعه کامران، حسین زنده‌رودی و ابوالقاسم سعیدی نیز دارای تاریخچه‌ و سابقه حضور در حراج‌ها بوده‌اند. عملکرد این آثار در مقایسه با حضور قبلی‌شان در حراج‌ها مثبت است و در این بین تنها تابلوهای ارائه‌شده از مشیری، احصایی، کامی و کامران نسبت به رکورد دلاری پیشین با قیمت نازل‌تری به فروش رفته‌اند.
از میان 111هنرمند شرکت ‌یافته در بیستمین دوره، 10‌هنرمند سابقه فروش میلیون دلاری در حراج تهران داشته‌اند. 10‌هنرمند نیز نخستین حضور خود را در حراج تهران تجربه کرده‌اند. جوان‌ترین هنرمندان حاضر در این حراج متولد دهه 1360 شمسی و به تعداد 9 نفر بودند. میانگین سنی هنرمندان نیز 65‌سال محاسبه می‌شود.
نگاهی به هفت دوره حراج هنر مدرن و معاصر ایران در حراج‌خانه تهران، نشان می‌دهد که دوره بیستم در قیاس با دوره قبلی مشابه خود، یعنی حراج هفدهم، با وجود نمایش تعداد آثار بیشتر، حجم فروش کمتری داشته است؛ این کاهش فروش را می‌توان به غایب‌ بودن آثار هنرمندان پرفروشی چون سهراب سپهری نسبت داد. در مقایسه بر مبنای دلار روز هر هفت ‌دوره هم، دوره بیستم از منظر مجموع فروش دلاری، در جایگاه پنجم قرار می‌گیرد. همچنین در دوره بیستم، برابر بودن مجموع فروش نهایی با مجموع برآوردهای اولیه نشان می‌دهد تخمین اولیه خانه حراج از قیمت‌های احتمالی نهایی درست بوده است.
در بیستمین دوره از حراج تهران، میزان فروش آثار هنرمندان زن 256‌هزار دلار (سهم 8درصد از کل فروش) و به مراتب کمتر از مجموع فروش آثار هنرمندان مرد با 9/2میلیون دلار است، گرچه قیمت آثار زنان در این دوره به طور متوسط حدود 8/12هزار دلار و متوسط قیمت آثار مردان حدود 5/33 هزار دلار بوده است.
گران‌ترین آثار
اثر دو لتی پایان یک دوران (1394) آیدین آغداشلو که با تکنیک آبرنگ روی مقوا خلق شده است گران‌ترین اثر فروخته شده در این دوره از حراج تهران نام گرفت. این اثر 12درصد بالاتر از میانه برآوردها و به قیمت 3/12‌میلیارد تومان معادل 3/205‌هزار دلار به فروش رفت. پایان یک دوران از لحاظ قیمت ریالی با گران‌ترین اثر ثبت‌شده از آغداشلو برابری می‌کند اما با توجه به تاریخچه ارز پایگاه داده‌ای آرتچارت از لحاظ قیمت دلاری سومین اثر گران فروخته‌شده از آغداشلو است.
تابلوی شماره‌های سیاه روی سفید (1381) فرهاد مشیری با قیمت نهایی فروش 2/11‌میلیارد تومان معادل 187‌هزار دلار، دومین اثر گران بیستمین دوره از حراج تهران شد. این اثر پیشتر در ششمین دوره از حراج تهران عرضه شده و گران‌ترین اثر مزایده لقب گرفته بود. قیمت قبلی ثبت‌شده برای این اثر در ششمین دوره از حراج تهران (1395) 5/8‌میلیارد تومان معادل 212‌هزار دلار است.
اثر بدون عنوان (1393) محمد احصایی که با تکنیک رنگ روغن و ورق طلا روی بوم خلق شده است از لحاظ قیمت نهایی فروش در جایگاه سوم گران‌ترین آثار حراج بیستم قرار گرفت. تابلوی محمد احصایی در بیستمین دوره از حراج تهران به قیمت 11‌میلیارد تومان معادل 3/183‌هزار دلار فروخته شد. این اثر تاکنون در دو حراج دیگر نیز شرکت یافته است؛ تاریخچه حضور این اثر در حراج‌ها فروش 161‌هزار دلاری و 185‌هزار دلاری را نشان می‌دهد.
10 اثر گران‌قیمت همراه با برآوردها
نمودار شماره (1) 10 اثر گران‌قیمت فروخته‌شده در حراج بیستم را نمایش می‌دهد. برای هر اثر سه نمودار میله‌ای ترسیم شده است؛ میله چپ بیشینه برآورد، میله راست کمینه برآورد و میله وسط قیمت فروش اثر را نمایش می‌دهد. به این ترتیب متوجه می‌شویم قیمت فروش اثر در چه نسبتی با تخمین اولیه‌‎ خانه حراج قرار دارد. گران‌ترین اثر متعلق به آیدین آغداشلو با قیمت 3/12‌میلیارد تومان است. در بین این 10اثر، نقاشی شکار باران متعلق به رضا درخشانی بیشترین فاصله را از برآورد اولیه دارد و با قیمتی بیش از حد انتظار به فروش رسیده است.
10 اثر با بیشترین نرخ رشد
نرخ رشد نشان می‌دهد اثر در مقایسه با برآورد اولیه خود چقدر بالاتر یا پایین‌تر به فروش رسیده است. منظور از نرخ رشد نسبت قیمت فروخته‌شده به میانه بازه برآورد است. این نسبت فاصله برآورد و فروش را مشخص می‌کند. در نمودار 10‌اثر که بیشترین رشد را داشته‌اند ترسیم شده است. بالاترین درصد رشد 5/198درصد و متعلق به اثر رضوان صادق‌زاده است که با وجود برآورد 600 تا 800‌میلیون تومانی، به رقم خیره‌کننده 2‌میلیارد تومان رسید. (نمودار 2)
تعداد و مجموع فروش آثار در بازه‌های قیمت
اینکه چه تعداد از آثار در یک بازه قیمتی فروخته شده‌اند و مجموع فروش آنها چه رقمی بوده، دید خوبی نسبت به رنج قیمتی آثار حراج به ما می‌دهد.
در بیستمین دوره حراج تهران، بیشترین تعداد اثر در بازه صفر تا 10‌هزار دلار فروخته شد: 48 اثر از 115اثر. مجموع فروش این 48‌اثر اما کمتر از 300‌هزار دلار بود.
در حالی ‌که در بازه 100 تا 500‌هزار دلار، 11اثر فروخته ‌شده و بیشترین مجموع فروش را به دست آورده است؛ 11‌اثری که روی‌هم‌رفته 5/1‌میلیون دلار را حاصل کرده‌اند. (نمودار 3)
رکورد بیشترین حضور در حراج‌های مدرن و معاصر
در هفت دوره از حراج هنر مدرن و معاصر ایران نصرالله افجه‌ای در میان هنرمندان مرد و فریده لاشایی در میان هنرمندان زن بیشترین تعداد اثر را داشته‌اند: افجه‌ای 10‌اثر و لاشایی 9 اثر. تاکنون 10اثر از نصرالله افجه‌ای در هفت ‌دوره از حراج هنر مدرن و معاصر ارائه شده است. این تعداد با توجه به کل آثار افجه‌ای در 20‌دوره حراج تهران که 19‌اثر بوده، عدد چشمگیری است. مجموع فروش این 19‌اثر، رقمی در حدود 888‌هزار دلار است. تا به امروز از فریده لاشایی 9‌اثر وارد حراج هنر مدرن و معاصر ایران شده است. کل آثار عرضه‌شده از لاشایی در حراج تهران تعداد 23‌قطعه است و مجموع فروش این آثار رقمی در حدود 6/1‌میلیون دلار محاسبه می‌شود.
قیاس با دوره‌های پیشین
حراج تهران در هفت دوره از مزایده هنر مدرن و معاصر چند اثر فروخته و چند میلیارد تومان فروش داشته است؟ با برگزاری بیستمین دوره حراج تهران، تاکنون هفت بار آثار «هنر مدرن و معاصر ایران» در این خانه حراج به مزایده درآمده است. این حراج‌خانه، در چهار دوره نخست برگزاری، به نمایش و فروش آثار هنرمندان مدرن و معاصر پرداخت. دوره سیزدهم در سال 1399، هفدهم در سال 1402 و حالا دوره بیستم در تیرماه 1403، از دیگر دوره‌های هنر مدرن و معاصر حراج تهران‌ هستند. در نمودار شماره4 روند مجموع فروش هرکدام از این دوره‌ها با واحد پول تومان، از اولین دوره در خرداد 1391 به نمایش درآمده است. چنانکه در نمودار پیداست، مجموع فروش بیستمین دوره حراج نسبت به دوره مشابه در تیرماه سال قبل، با اندکی افت همراه بوده است. تعداد آثار فروخته‌شده اما نسبت به دوره هفدهم، بیشتر شده و از 100‌اثر به 107‌اثر رسیده است، بنابراین باید علت کاهش حجم فروش را در سایر متغیرها جست‌وجو کرد.
یکی از عوامل موثر بر کاهش مجموع فروش دوره بیستم، جای خالی آثار گران‌قیمتی چون آثار سهراب سپهری و پرویز تناولی است. برای پی ‌بردن به اهمیت حضور چنین آثاری می‌توان به این نکته اشاره کرد که در دوره هفدهم 16درصد از کل مجموع فروش مدیون فروش دو اثر سهراب بود. در جدول زیر پرفروش‌ترین هنرمندان در هفت حراج هنر مدرن و معاصر تهران رتبه‌بندی شده‌اند. سهراب سپهری، با وجود غیبت در آخرین دوره، همچنان با حجم فروش حدودا 75/3‌میلیون دلاری، در صدر است. حجم کل فروش حراج تهران در این هفت دوره، رقمی نزدیک به 24میلیون دلار بوده است. از این 24‌میلیون دلار، 16درصد متعلق به فروش 11‌اثر سپهری در شش دوره پیشین است. غایب دیگر حراج بیستم، پرویز تناولی است که او هم در میان پنج هنرمند پرفروش هفت دوره از حراج هنر مدرن و معاصر رتبه چهارم را دارد.
مقایسه‌ حجم فروش در 7 دوره هنر مدرن و معاصر حراج تهران
نمودار شماره‌5 در واقع همان نمودار پیشین است، اما بر حسب نرخ دلار در روز برگزاری هر دوره از حراج. دلیل بررسی دوره‌ها بر مبنای نرخ دلار روز، از بین بردن اثر تغییر نرخ دلار نسبت به ریال و به نوعی کم‌ کردن اثر تورم‌های سالانه در ایران است. با این تفاسیر، نگاهی به نمودار نشان می‌دهد پرفروش‌ترین دوره هنر مدرن و معاصر حراج تهران، دوره چهارم با مجموع فروش 18/6‌میلیون دلار است و دوره بیستم در جایگاه پنجم قرار می‌گیرد.
مقایسه فروش نهایی در برابر برآوردهای اولیه
هر خانه‌ حراج در کاتالوگ حراج، بازه قیمتی که احتمال می‌دهد هر اثر در آن بازه به فروش رسد را اعلام می‌کند و دو سر بازه را با عناوین کمینه قیمت و بیشینه قیمت درج می‌کند. به عبارتی، این بازه برآوردی است از ادراک خانه حراج نسبت به تب بازار برای هر اثر. منظور از میانگین برآورد قیمت هم میانگین کمینه و بیشینه‌‎ قیمتی است.
در نمودار شماره 6 مجموع فروش هر دوره از حراج هنر مدرن و معاصر در کنار مجموع میانگین برآوردهای اولیه خانه حراج به نمایش در آمده است. جلو زدن مجموع فروش از مجموع برآورد نشانه‌ای است از هیجان بازار و رشد ارزش آثار؛ چیزی ‌که در دوره چهارم (سال 1394) بسیار پررنگ است. با این حال، کمتر بودن مجموع فروش نسبت به برآورد اولیه، لزوما به معنای سرد شدن بازار آثار نیست و ممکن است برآوردهای اولیه از شرایط و ارقام حاکم بر بازار دور بوده باشد؛ این اتفاق در سال گذشته رخ داد و مجموع فروش نهایی آثار از برآوردهای پیشینی حراج کمتر بود. در دوره اخیر اما، فروش نهایی تقریبا مساوی با برآوردهای اولیه بوده است.
حضور هنرمندان زن و مرد در 7 دوره هنر مدرن و معاصر
ارائه‌ آثار هنرمندان زن در هفت دوره هنر مدرن و معاصر حراج تهران، روندی صعودی داشته است. در اولین دوره حراج تهران، به سال 1391، از مجموع 73 اثر ارائه‌شده 9 اثر متعلق به هنرمندان زن بود، به عبارتی 12درصد از کل آثار به‌نمایش‌درآمده است. این رقم در دوره هفدهم (حراج تیر 1402) به اوج خود، یعنی 20درصد رسید. در حراج اخیر، با اندکی کاهش نسبت به دوره پیشتر، سهم آثار زنان هنرمند 18درصد بود تا خط روند ارائه آثار زنان در حراج تهران به شکل صعودی باقی بماند. (نمودار 7)
مقایسه قیمت آثار فروخته‌شده هنرمندان زن و مرد
میانگین قیمت آثار از تقسیم رقم مجموع فروش آثار بر تعداد آثار به دست می‌آید و نشان می‌دهد ارزش هر اثر به طور میانگین چقدر است. متوسط ارزش دلاری آثار ایرانی را طی هفت دوره هنر مدرن و معاصر نمایش می‌دهد. پرواضح است که ارزش آثار ایرانی از اولین دوره حراج تهران در سال 1391 تا چهار دوره متوالی بعدی رشد چشمگیری داشته است، اما در سه دوره اخیر (سال‌های 1399، 1402 و 1403) بیشتر قیمت‌ها به حالت تثبیت رسیده‌اند.
در نمودار شماره 8، ارزش آثار هنرمندان زن و مرد به تفکیک آمده است. مشخص است در تمام دوره‌ها ارزش آثار هنرمندان زن مدرن و معاصر کمتر از ارزش آثار مردان بوده است.
این اختلاف در دوره سیزدهم به کمترین حد رسیده است، در این دوره، هر اثر از هنرمندان زن به طور متوسط 3/28هزار دلار به فروش رفته و متوسط قیمت هر اثر از هنرمندان مرد 7/31‌هزار دلار بوده است. در حراج اخیر میانگین قیمت آثار مردان، بیش از 33هزار دلار و میانگین قیمت آثار زنان حدود 13هزار دلار بوده است.